Манай сайтад хэд хэдэн сонирхолтой ярилцлага, аян замын цуврал тэмдэглэлүүдээ нийтлүүлж байсан, бидэнтэй ойр дотно хамтарч ажилладаг МУСГЗ, ахмад сэтгүүлч Д.Цэдэн-Иш өмнө гаргасан “Аян зам бодол эргэцүүлэл” номынхоо үргэлжлэл болох дараагийнхаа номыг хэвлэлд бэлтгэж буй юм байна. Мөн сүүлийн үед хийсэн ярилцлагаараа бас нэг ном гаргах гэнэ. Эл хоёр номд орж буй аян замын нэг тэмдэглэл, нэг сонирхолтой ярилцлагыг нь сайтдаа тавих зөвшөөрөл түүнээс авав. Уншигч үзэгчдийн байнгын анхааралд байдаг, үйл хөдлөл, үг хэлээрээ нийгэмд дуулиан шуугиан тарьж, бас тэр хэрээрээ өөр дээрээ байнга “гал” татаж байдаг нэртэй улс төрч Ц.Нямдоржтой УИХ-ын гишүүн, Улсын Их Хурлын Дэд дарга байхад нь эл ярилцлагыг хийгээд тухайн үед аль ч сонин хэвлэлд гараагүй “хав дарагдаад” хэдэн жил болчихсон юм байна. Ярилцлагынхаа номд оруулчихья гээд л хадгалчихаж. Түүнээс нь хойш Ц.Нямдорж эрхэм өмнөх Засгийн газарт Хууль зүйн сайд, одоогийн Засгийн газарт Засгийн газрын гишүүн, Хэрэг эрхлэх газрын дарга хэмээх чухал албыг хашиж байна. Тэрээр одоо ч хийж буй ажил алба, хэлсэн ярьсан бүхнээрээ бас л олон нийтийн анхаарлын төвд хэвээр буй. Хэдэн жилийн өмнө өгсөн энэхүү ярилцлага нь одоо ч олон нийтийн анхаарал сонирхол татахаар юм. Энэ талаар бид хоёрын хооронд дараахь яриа болов...
-Тухайн үед энэ ярилцлага чухам яагаад сонин хэвлэлд нийтлэгдээгүй юм бэ?
-Энэ ярилцлагыг би өөр бусад хэдэн ярилцлагатай хамт өмнө гаргасан номдоо нэг бүлэг болгоод оруулчих санаатай байсан юм. Нямдорж эрхэмтэй би эртний танил, бас нутаг усны хувьд зүг нэгтэй баяд хүмүүс л дээ. Ярилцлага хийх гэж бас нилээд ятгаж байж зөвшөөрүүлж байлаа. Түүнтэй ярилцах, бас түүний тухай бичих хүсэлтэй сэтгүүлч, сурвалжлагчид бишгүй дээ л нэг бий. УИХ-ын Дэд дарга гэх том алба түүнд тэр болгон хүссэн сэтгүүлч сурвалжлагчдад ярилцлага өгөх зав зай өгөөд байх нь ховор талдаа байх. Сонин хэвлэлд гучаад жил ажилласан ахмад сэтгүүлч хүсэлт тавьж байна гэж байгаад л би түүнийг зөвшөөрүүлчихсэн юм. Намайг албан өрөөндөө хоёр цаг гаруй хүлээн авч ярилцсан юм даг. Хэлэх ярих юмаа илэн далангүй шулуухан ярьчихдаг урамтай ярилцагч шүү дээ тэр.
-Тэгээд яагаад та тэр ярилцлагыг нь номдоо оруулаагүй юм бэ?
-Нямдорж дарга ярилцлагаа хэвлүүлэхээс өмнө үзүүлээрэй гэсэн юм, ярилцлагаа бэлэн болгочихоод туслахаар нь дамжуулаад илгээсэн юм. Удсан ч үгүй бага сага зассан ярилцлагыг туслах нь надад ирүүлсэн. Хэвлэлд гарахынх нь өмнө үзмээр байна гэж дарга хэлсэн шүү гэж туслах нь надад хэлж байв. Номын эх бэлэн болох үед Нямдорж даргын энэ ярилцлагыг туслахуудад нь илгээлээ. Хоёр гурав хоноод л утасддаг байлаа. “Дарга завгүй байна... Дарга үзэж амжихгүй байна...” гээд бараг сар болчихлоо. Ерөнхийлөгчийн сонгууль энэ тэр гээд халуухан ч цаг үе байсан. Улс төрд их нөлөөтэй тэр даргад зав зай байнга л хомс байдаг нь ойлгомжтой. Туслах хоёр бүсгүй нь ч миний утас, дуудлагаас сүүлдээ бараг залхсан байх. Тэгээд л цаг хугацаанд хавчигдаад номоо хэвлэлд шилжүүлэхээс аргагүй болсон юм. Тэрхүү номоо хэвлүүлчихээд ордонд ажилладаг ойр дотнын зарим нөхдөд номоо өгөхөөр тэнд явж байгаад Нямдорж эрхэмтэй тааралдлаа. Мэнд усыг нь асуув. Тэр их л хямсгардуу, янз муутай дуугарч байна. “Чиний ярилцлага ч гардаггүй юм шив дээ” гэж байв. “Та л хэвлүүлэхээс өмнө үзэж харна гэж хүлээлгээд ийм боллоо. Таны туслах хоёр бүсгүйд би мөн ч олон хандсан даа...” гэв. Тэгээд л уучлалт хүсэнгээ хэвлэлтээс аваад удаагүй шинэ номноосоо нэгийг гардуулаад “баяртай” болсон юм. Мэдээж тэр эрхэм миний ярилцлагаар огт дутахгүй л дээ. Харин хэдэн жилийн өмнө ярьсан хэлсэн нь одоо ч нийгэмд ач холбогдолтой хэвээр байх шиг. Урьд өмнө хэвлэл мэдээлэлд ярьж хэлж байгаагүй тийм сэдэв, утга агуулга ч түүний энэ ярилцлагад бас буйг та өөрөө ч, танай сайтынхан ч бас анзаарах буй заа. Энэ ач холбогдлоор нь би номдоо оруулж байгаа юм. Нямдорж хэмээх энэ улс төрч он цаг алсарсан ч төдийлэн хуучрахгүй, бас мартагдахгүй, ер нь “Төрд хэрэгтэй зайран” гэдэг шиг тийм л эрхэм юм. За тэгээд л энэ ярилцлагадаа номд орж буй замын нэг тэмдэглэлээ дайж байна аа. Ингээд түүний 2017 оны 9 дүгээр сард хийсэн дараахь ярилцлагыг нийтэлж байна.
Ц.Энхбат
УИХ-ын Дэд Дарга, УИХ-ын гишүүн Ц.Нямдорж: Би ард түмэн гэдэг ганц л Ерөнхийлөгчтэй хүн дээ
Энэ эрхэмтэй сонин хэвлэл, телевизийнхэн, ер нь сурвалжлагч сэтгүүлч бүр л уулзаж яриа ярилцлага авчих юмсан гэж хөөцөлдөж мөрөөдөж явдгийг энэ гал тогоонд олон жил ажилласан хүний хувьд би сайн мэднэ. Өөрөө ч би бас тийм хүсэл мөрөөдөлтэй явдаг ч амжуулж чадаагүй өдий хүрчээ. Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнө монголын улс төр дээд цэгтээ хүртэл “халж”, улс төрчдийн өрсөлдөөн, түүнийг тойрсон хэл ам бас өндрөө авсан байв. Эрдэнэтийн асуудал, 60 тэрбумын дуулиан, Засаг төрийн хандлага...гээд л. Энэ хурц асуудлуудын заримынх нь наад цаад талыг ард түмний сонорт хүргэж өөр дээрээ “гал” дуудсан хүн бол нөгөө л Ц.Нямдорж. Түүнийг бодсон санаснаа хэнээс ч эмээхгүй шулуун шудрагаар хэлчихдэг хүн гэх тодотгол нийгэмд аль олон жилийн өмнөөс бий болчихсон байдаг. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшчихээсэй гэдэг хүлээлт ч хүмүүст их байсан. Тийм болохоор энэ эрхэмтэй сонгуулийн халуун өдрүүдийн үеэр уулзаж ярилцах нь сэтгүүлчийн хувьд надад илүү сонирхолтой байв. Түүний зав боломжоос болоод харамсалтай нь тэр үед уулзаж чадаагүй юм. Гэсэн хэдий ч “Наадмын дараа болъё оо” гэсэн амлалтдаа тэр хүрч, бид ийн уулзаж ярилцлаа.
Ер нь намаасаа гарахгүй гэдгээ ч би мэдэж л байсан
Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн өмнөхөн Тантай уулзах гэж хэд хэд оролдоод Таны ажил амжил өгсөнгүй. Намынхаа дарга М.Энхболдыг ялуулах гэж Та идэвхтэй зүтгээд талаар болов оо доо?
-Хот хөдөөгүй л явлаа. Баруун таван аймгаар хамтдаа явлаа. Ерөнхийлөгч асан Н.Багабанди дарга ч бас хамт явж нэр дэвшигчээ дэмжлээ. Тэр аймгуудад манай нэр дэвшигч ялсан хэдий ч нийт дүнгээрээ барсангүй дээ.
Энхболдыг сайн дэмжээд зүтгэе гэхээр “Эв эрхэмлэгч, тулхтай, аядуу намдуу...” гэж бөөрөнхийлөхөөс өөр барьцтай сайхан магтаал, тодорхойлолт олдохгүй юм гэх дэмжигчид олон байна гээд сонин хэвлэл биччихсэн байсан. Та түүний тухай ямар магтаал хэлж явав?
-Тэр тухай одоо олон юм яриад яахав, үр дүн нь нэгэнт ингээд гарчихсан юм чинь. Засаг захиргаа, нам улсын удирдах ажлыг анхан шатнаас нь дээд өндөрлөг хүртэл нь хийж байсан дадлага туршлагатай гээд магтаж хэлэх юм байлгүй л яахав.
Ер нь л нэр дэвшигч тань явсангүй л дээ...
-Улсын Их Хурлын 2016 оны сонгуулиар ард түмэн Монгол Ардын намд ер бусын их итгэл хүлээлгэсэн. Тэр үед Намын дарга Ерөнхий сайд болох ёстой гэсэн байр сууриа өөрт нь хэлсэн. Ганц би биш цөмөөрөө л хэлсэн боловч өөр шийдэл гараад явчихсан. “Мордохын хазгай” гэдэг чинь эндээс эхэлсэн. Би Анхдугаар чуулганы нээлт дээр “Дээр чинь ард түмэн, дэргэд чинь сөрөг хүчин байна аа гэдгийг битгий мартаарай” гэж энэ 65-даа захиж хэлсэн юм шүү. Тэр үг чинь ингээд алдаад байх юм бол 2017 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд, цаашлаад дараа дараагийн сонгуульд ч хор уршиг тарина гэсэн тийм л болгоомжлол байсан юм шүү дээ, нэгд. Хоёрт гэвэл шинэ засаг байгуулагдаад сонгуулиар олсон ард түмний итгэлийг нэмж цуглуулах биш олсоноо эргэж алдах тийм л томилгоонууд хийгдсэн ш дээ. Дээрээс нь энэ Засгийн газрын эргэж буцсан шийдвэрүүд, хугацаа алдсан ажил албууд мэдээж сайн юм авчирсангүй. Иймэрхүү байдалтай сонгуультай золгоод л энэ сонгууль дууслаа. Үүнээс гадна бүр 2016 оны сонгуулиас ч өмнө миний нэг ярьж хэлж явсан юм байдаг юм. Тэр юу вэ гэвэл Ерөнхийлөгчийн сонгууль чинь намын сонгууль байдаггүй юм гэх санаа. Их Хурал, бусад шатны сонгууль намын рейтингээр явдаг бол Ерөнхийлөгчийн сонгууль бол хувь нэр дэвшигчийн үнэлэмж рейтингд тулгуурлаж явдаг юм шдээ. Энэ утгаараа Ерөнхийлөгчийн сонгууль намынх биш бараг л хувь хүнийх талдаа. Хувь хүн нь үнэлэмж өндөртэй байвал ялах магадлал өндөр, муу үнэлэмжтэй бол тэр нь ялагдах бааз суурь нь болоод явчихдаг л эд шүү дээ. Бүр 2007 онд Энхбаяр Ерөнхийлөгч байх үед намайг нөгөө “хууль зассан хэрэг” гэгчээр УИХ-ын Даргын албанаас авч хаях гэж байх үеийн нэг хурал дээр би намын удирдлагууддаа хандаж хэлсэн үг байдаг юм. “Намайг та нар авч хаях яахав ээ, би амиа даагаад явчих наа, Энхбаяр Ерөнхийлөгч чинь 24 хувийн рейтингтэй болчихлоо. Өөр хоорондоо ямарч холбоогүй гурван судалгааны дүн тэгж гарсан байна. Та нар надаар оролдохоосоо илүү 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Энхбаяраа бодох цаг болсон юм биш үү? Ийм доогуур үнэлэмжтэй сонгуульд ороод ялагдах бий дээ, Багабанди Ерөнхийлөгч байх үед рейтинг нь 50 хувиас доош бууж байсан тохиолдол байгаагүй юм шүү, 24 хувийн рейтингтэй хүн сонгуульд ороод ялна гэж байхгүй шүү” гэж. Энхбаяр ч 2009 оны сонгуульд ялагдсан. Миний ингэж хэлж байсан 2007 оноос хойш яг арван жил өнгөрчээ. Саяын сонгуульд нэр дэвшүүлэхдээ манай намынхан тэр сургамжийг дахиад л үл харгалзлаа.
Нам, улс төрийнхний дунд судалгаа явуулдаг байгууллагуудын санал асуулгаар Таны рейтинг М.Энхболдынхоос хамаагүй өндөр гарч байсан гэдэг. МАН-ын дарга байсан Ө.Энхтүвшин, Шадар сайд У.Хүрэлсүхийн рейтинг ч нэр дэвшигчийнхээс хавьгүй илүү байсан тухай олон нийтийн мэдээллийн сүлжээ, сонин хэвлэлүүд бичиж байсан. Түүнийг танай намын удирдах зөвлөл, намын удирдлагууд огт харгалзахгүй байж байгаад ялагдчихав аа даа?
-Ер нь миний рейтинг олон түмний дунд муугүй байсан нь үнэн. Миний дараагийн рейтингтэй хүн нь нам дотроо М.Энхболд, тэгээд Б.Батэрдэнэ аваргын нэр явж байсан. Р.Амаржаргал, Н.Алтанхуяг, С.Ганбаатар, Х.Баттулгын рейтинг М.Энхболдынхоос дээгүүр байсан. Миний хувьд нэг зовлонтой юм байлаа. Тэр нь юу вэ гэвэл, олон нийтийн судалгаа ийм байна гээд ярих гэхээр өөрөө л нэр төр, хөөцөлдлөө гэх гээд , нөгөө талаас Ерөнхийлөгчид энэ нөхөр нэр дэвших гээд л ингэж байгаа юм гээд илэрхий хардаад эхэлсэн л дээ. Эрдэнэтийн асуудал, Зоригийн хэрэг энэ тэрийг ярьж байгаа нь ч түүнтэй холбоотой гээд л... Би аль алиныг нь ярьж байхдаа тэр Ерөнхийлөгчийн сонгуулийн тухай огт бодоогүй юм шүү. Ер нь намаасаа гарахгүй гэдгээ ч би мэдэж л байсан. Намын Бага хурлын бүтэц бүрэлдэхүүнийг яаж бий болгодог, төлөөнийхээ хүмүүсийг хэрхэн оруулдаг, тэд нар нь санал хураалтыг яаж зохион байгуулдагийг би мэдэхгүй бол өөр хэн мэдэх вэ дээ. Тийм болохоор би энэ сонгуульд нэр дэвшихгүй нь анхнаасаа л ойлгомжтой байсан.
Баттулга чинь “барьцаатай” ч гэсэн яалт ч үгүй хурдны морь юм шүү
Таныг нэр дэвшсэн бол эхний шатны санал хураалтаар ялаад гараад ирэх байсан гэх олон түмний санал бодол их байсан шүү. Энэ тухай Танд өөрт тань хэлж ярьж байсан хүн олон байв уу?
-Ерөнхийлөгчид хэн нэр дэвших вэ гэдэг судалгаа, яриа хөөрөө ноднингоос эхлээд л нийгмийн сүлжээ, сонин хэвлэлээр идэвхтэй явж байсан л даа. Тэр судалгаануудыг хараад байхад Энхболд даргын тухайд магадлал тун бага байсан. Би тэр тухай Засгийн газрын удирдлагын зарим хүмүүс, намын Ерөнхий нарийн бичгийн даргад шуудхан л хэлсэн. Үүнийг харгалзах л хэрэгтэй байсан. “Энэ байдлыг үл тоогоод сонгуульд орж ялагдвал үүнээс гарах олон муу үр дагавар бий шүү гэдгийг нэгдүгээрт та нар тооцоорой, хоёрт, та нарын хийлгээд байгаа судалгаа чинь худлаа гарч байгаа шүү” гэж тэдэнд сануулж байв. Зохиомлоор рейтинг нэмэгдүүлэх процесс яваад байна шүү гэдгийг ч хэлсэн. Миний хэлсэн ярьсныг тэд төдийлэн анзаарч тоогоогүй, тэгээд л сонгуульд орж үр дүн нь ийм боллоо. Ерөнхийлөгчийн сонгуульд хувь хүний рейтинг тун их нөлөөтэй нь саяын сонгуулиар ч тод харагдлаа шүү дээ. Жишээ нь Ганбаатар, Баттулга хоёрын рейтинг америкуудын 2016 оны 12 дугаар сард хийсэн нэг судалгаагаар минийхээс доогуур, харин Энхболдоос бол тэд тасархай түрүүлж явсан. Би үүнийг ч намынхандаа ярьж л байсан. Сонгууль ойртох үед зарим сайт, хараат бус судлаачид арав арав хоногоор нэр нэрээр гаргаж байлаа. Түүнээс ч дүгнэлт хийж болохоор байсан. Тэр бүхнийг харамсалтай нь манайхан тооцсонгүй дээ. Түүний гор ингэж л гарлаа, харамсалтай л байна. Би ч яахав намынхаа дэвшүүлсэн нэр дэвшигч, намынхаа даргыг дэмжээд хот хөдөөгүй л явлаа. Баруун аймгууд, Дархан, Эрдэнэт, нийслэлийн дүүргүүдээр ч явсан. Ер нь энэ сонгууль манай намд маш их сургамжтай сонгууль боллоо. Ардчилсан намд ч, монголын төрд ч их сургамж өглөө. Хоёр цоо шинэ юмыг энэ сонгууль бий болголоо гэж хэлж болох. Нэгд, монголын түүхэнд байгаагүй тийм муухай “хар” сонгууль, хоёрт, гүйцэтгэх ажлын элемент, арга барил хэт давамгайлсан тийм сонгууль болж өнгөрлөө. Дараа дараагийн сонгууль цаашид ийм жишгээр явагдах юм бол монголын төрд асар том гамшиг, аюул нүүрлэхээр байна. Сонгуулийн ерөнхий том зургийг харж байхад монголчуудын нэг нэгэндээ итгэх итгэлийг байхгүй болгосон, устгасан тийм сонгууль болж өнгөрлөө, ялангуяа улс төрийн хүрээнд. Энэ сонгуулийн нөхцөл байдлыг манай нам, намын удирдлагууд яаж дүгнэхийг би хэлж мэдэхгүй байна. Одоогоор хэн ч үг дуугараагүй байна. Лав л залуучууд хоёр тийш болоод, зарим нь намын байрны үүдэнд суулт хийгээд эхэллээ. Энэ бүхний тухай уг нь би яриад байх эрхтэй ч хүн биш л дээ. Манай намынхан үймж бужигнаад эхэлбэл цаана нь төр самуурах бас нэг аюул байдаг бичигдээгүй хууль бий л дээ. Бас Ардын намын цаана эх орон, төр улс, олон зуун мянган сонгогчын эрх ашиг байдаг учраас би хувиа бодож дуугүй суугаад байж чадахгүй, уулзаж таарсан залуучуудад учир зүйгээ ололцоод ухаантайхан байхыг сануулаад л явж байна. Цаанаас нь тэднийг турхирч хагаралдуулж буй хүчин, хүмүүс байхыг ч үгүйсгэхгүй.
“Хар пи-ар”, “Хар технологи” энэ сонгуульд давамгайллаа гээд Та ч, танай намынхан л гомдоллоод байх юм. АН-ынхан энэ талаар төдийлэн гомдоллохгүй байх шиг...
-Ардчилсан намынхан яаж гомдоллох юм бэ? Өөрсдөө тэр “хар юм”-аа хийсэн хүмүүс юм чинь. Хоёрдугаарт, наана чинь хэлэх бас нэг чухал юм байна. Наад ”хар юм”-анд чинь дарагдахгүй, яаж ч харлуулаад унахгүй хүнийг л манай намынхан нэр дэвшүүлэх хэрэгтэй байсан. Яг нарийндаа хар пи-ар ч ялсан юм биш. Угаасаа нэр дэвшигчдийн рейтингээр л бүх юм шийдэгдсэн.
Та ер нь тэр ”хар юм”-анд нь дарагдахгүй нэр дэвшигч байж чадах байсан болов уу? Таныг дэвшсэн бол тэр “60 тэрбум”-ынх шиг дуулиан, аль эсвэл М.Энхболдын “Өргөн шинэ жил”-ийн бичлэг шиг “Хар пи-ар”, “Ял зэм” Танд бас гараад ирэх л байсан байлгүй дээ?
-Аль эртний улиг домог болсон “Хятадын тагнуул”, “Түрээсийн байранд амьдардаг” гээд л “Хар пи-ар” нь дуусчихна биз дээ.
Нэг хэсэгтээ дуулиан болгоод байсан “Эрдэнэтийн УБҮ”-т танай хүүгийн шахсан гэх бараа материалын асуудлыг ч өрсөлдөгч нар чинь бас гаргаж тавих байсан байлгүй дээ
-Тэр ч нэг их юу болов гэж...Тухайн үед би зохих хариултыг нь энд тэндхийн хурал дээр, бас хэвлэл мэдээллийнхний нэвтрүүлэг, нийтлэлээр хангалттай өгсөн дөө. Хууль зөрчсөн ямарваа нэг үйлдэл байхгүй шүү дээ. Тусдаа ажил амьдралтай хүүгийн маань үүсгэн байгуулсан компани нь Эрдэнэтийн “УБҮ”-т цахилгаан эрчим хүчний тоног төхөөрөмж нийлүүлж түүндээ таарсан үнэ өртгөө авсан гэдгийг би тайлбарласан даа. Хоёр гурван тэрбумын наймаа гээд л дуулиан болгосон. Үнэн хэрэгтээ 2004 оны гурван зуун сая төгрөгийн, 2006 оны хоёр зуун сая гээд хоёр удаагийн л нийлүүлэлт байдаг. Хувь хүн,байгууллага компани хооронд байнга л хийгдэж байдаг жирийн нэг нийлүүлэлт, арилжаа. Ер нь Эрдэнэтэд улс төрчдийн гол наймаа, шахаа юун дээр явдагийг мэдэх үү? Эрдэнэтийн жилдээ гаргаж борлуулдаг тэр 580 мянган тонн зэсийн баяжмал, зургаан мянга гаруй тонн молибден дээр л том дарга нарын шахаа чинь явдаг гэх юм билээ.
Ерөнхийлөгч Ц.Элбэгдоржид арай илүү тааламжтай дэвшигч байсан учраас МАН-аас Миеэ дэвшлээ гэдэг таамаг яриа нийгэмд бас газар авсныг Та дуулсан л байх. Энэ үнэн бол Элбэгээ Ерөнхийлөгч маань МАН-ын том бодлого шийдвэрт бас их нөлөөтэй байжээ дээ гэхээр...
-Улс төрийн ийм дүгнэлтийг хүмүүсийн яриа, таамаг тааварт үндэслээд гаргаж болохгүй л дээ. Үйлдэл, бодит ажил хэргээр нь дүгнэхээс өөр аргагүй байдаг юм шдээ. Ямартаа ч байсан Элбэгдорж, Энхболдтой холбоотой гэдэг нэг тийм ойлголт нам, улс төрийнхний дунд ч, нийгмийн тодорхой хүрээнд ч байдаг. Тэр нь цаанаа бас бодит шалтгаантай. Алтанхуяг ч энэ тухай яриад байсан даа. Сүүлд сонгуулийн мэтгэлцээн дээр Баттулга бүр шууд хэлчихлээ шдээ. Миний мэдэж байгаагаар ард түмэн Элбэгдоржид ерөөсөө дургүй талдаа болчихсон байсан шүү. Түүнд олон удаа хууртагдсан учраас тийм болсон. Эрдэнэтийг тойрсон асуудал, Зоригийн хэргийг шийдвэрлүүлсэн байдал гээд л олон түмний дургүй хүрэхээс аргагүй хачин хачин юмнууд тэр хийчихсэн. Тэр юмнуудыг нь ил гаргаад засах ёстой М.Энхболдын удирдсан Төр засаг нь хөдөлж өгөхгүй болохоор түүнийг хамтдаа байгаа юм байна л гэж ойлгохоос өөр аргагүй шүү дээ. “МАНАН” гэж яриад байна аа даа, “МАНАН”-гаас салах сонирхол гэж энэ ард түмэнд бас нэг юм байна аа даа. Худлаа ч байсан, үнэн ч байсан тийм нэг юм бий болчихлоо гэдэг нь ард түмний тархинд бүр суучихлаа. “МАНАН” гэдэг энэ юмыг чинь анх С.Баяр ч байгуулсан юм биш, Н.Энхбаяр байгуулсан юм. Ардчилсан намынхан 2003 онд “Алтан гадас” гэж юм байгуулаад, бүрэлдэхүүнд нь манай намаас бас хоёр гурван хүн орж байлаа. Намайг түүндээ орооч гэхээр нь би наад балиар юманд чинь орохгүй гээд гарч байсан юм. Анх эх суурь нь ингэж тавигдсан эд. Ц.Элбэгдорж Ерөнхий сайд болоод, Н.Энхбаяр УИХ-ын дарга болсон 2004 оны үед тэр “МАНАН” чинь тэр хоёроор дамжиж даамжирсан. Ардчилсан Нам, Ардын Нам (МАХН) хоёрыг нийлүүлэх хуйвалдааныг Энхбаяр, Элбэгдорж хоёр тэгэхэд хийж байсан юм. Түүнийг нь тасалсан хүн нь би. Хоёр намын нийлсэн 62-ын бүлэг буюу бүдүүн бүлэг байгуулагдаж байсан даа. Тэр бүлэг байгуулах гэрээний ажлын хэсгийн бүрэлдэхүүнд би Энхбаярыг молигодож ороод “Гэрээ”-нд хоёр заалт оруулсан юм. Нэгдүгээрт, “Намын харъяалалаа солихгүй”, Хоёрдугаарт, “Монгол Улс Парламентын засаглалтай байна” гэсэн заалт. Тэд энэ хуйвалдаанаараа юу хүсэж байсан бэ гэхээр Монгол Улсыг Ерөнхийлөгчийн засаглалтай болгочихоод ээлж ээлжээр төр барьж, мөнхийн ноёрхол тогтоох санаархалтай байсан юм. Би дээрх 2 заалтаа гэрээ гэгчид нь шургуулж гарын үсэг зуруулчихаад Б.Эрдэнэсүрэнгийн өрөөнд ороод сууж байтал Энхбаяр утасдаж дургүйцлээ илэрхийлж байсан юм. “МАНАН”- гэдэг чинь ийм эхтэй юм. Тэгээд сүүлд нь тэд Баяр руу чихээд л орхисон доо.
Баттулгыг АН-аас Ерөнхийлөгчид нэр дэвшүүлсэн үйл явц нийгэм, олон түмэнд бас ч гэж эргэлзээ төрүүлж байсан л даа. Цагдаа, хуулийнхан түүнийг гэмт хэрэгт холбогдуулж барьчих гээд л...Та л харин түүнийг их л эрт үнэлж Ерөнхийлөгчид дэвшүүлж байсан байх юм. “Үндэсний шуудан” сонин саяхан Таны тэр ярьсныг сөхөж тавьсан байна билээ...
-Амаржаргал, Алтанхуяг нарыг Ардчилсан намаас дэвших байх гэж олон түмэн хүлээж байсан нь мэдрэгдэж л байсан. Тэд нэр дэвшсэн бол Баттулгаас илүү гарна уу гэхээс огт дутахааргүй нэр дэвшигчид байсан. Харин “ноцолдох”-од Баттулга “барьцтай” байсан нь үнэн, Амаржаргалыг харьцуулж бодох юм бол... Тэр утгаар нөгөө нэр дэвшигчдээ Баттулга “барьцтай” харагдсан байж магадгүй. Ер нь хэн ч байсан даваад гарах хүчтэй, суурьтай хүнийг л манай нам нэр дэвшүүлэх хэрэгтэй байсан. Улсын наадамд хурдан морь уралдуулах уу, хонины морь уралдуулах уу гэдэг л асуудал юм шүү дээ. Баттулга чинь “барьцаатай” ч гэсэн яалт ч үгүй хурдны морь юм шүү. Ер нь Баттулга Ерөнхийлөгчид нэр дэвших байх гэдгийг би бүр 2014 оны зургадугаар сарын 30 нд хэлж ярьж явсан хүн шүү. Ерөнхийлөгч болох гэж мөрөөдсөн хоёр хүн байна, нэг нь Баттулга, нөгөө нь Ганбаатар гэж хэлж энэ тухай сонин хэвлэлд ярилцлага өгч байлаа. Түүнийг “Үндэсний шуудан”-гийн сэтгүүлч тэр үеийн сониноос олж тавьсан байна лээ.
“Монголын төр дээд түвшинийхээ тэмцэлд далдуур идэгдэж тамираа барах вий ”гэж би хэлж ярьж явсан юм шүү
Ц.Элбэгдорж гэх энэ хүн өөрийн намыг самарч хэвтэрт оруулаад, өрөөлийн намыг ч самраад, монголын улс төрд их будлиан хутгаж байна гэх утгатай хурц шүүмжлэлийг Та УИХ-ын индрээс ч, бас хэвлэл мэдээллээр ч бас хэлж байсан санагдах юм. Өнгөрсөн сонгуульд Ерөнхийлөгч маань өөрийн намын Х.Баттулгыг дэмжсэн болов уу, аль эсвэл өрөөлийн намын М.Энхболдод талтай байв уу? Та юу гэж таамаглаж байсан бол?
-Хэрвээ Ерөнхийлөгч тодрох тэр өдөр Элбэгдорж хэн нэгнийх нь төлөө залбирч байсан бол, ээ дээ бараг л Миеэгийн төлөө л байсан болов уу даа. Ер нь “Ороо нь ороогоороо, жороо нь жороогоороо” гэдэг үг байдаг даа. Заримдаа манай намын томчууд чинь маниусынхаа үгийг сонсохоо байгаад Элбэгдорж юу гэнэ вэ, тэрнийг нь сонсдог болсон нь нууц биш шүү дээ. Үүнээс чинь болж бүр Дэмбэрэлийг УИХ-ын дарга байх үеэс л би намынхантайгаа зөрж байсан хүн шүү. Ерөнхий сайд, УИХ-ын дарга, намын бүлгийн дарга нар Элбэгдорж дээр орж навс загнуулж байсан тохиолдол гарсан. Тэр үед “Та нар чинь одоо Хаантай болчихсон юм уу хаашаа юм? Тэрэндээ хүрч ярих юм бол Ерөнхийлөгч чинь УИХ-д ажлаа тайлагнадаг, шаардлага гарах юм бол Ерөнхийлөгчийг огцруулах эцсийн эрх нь УИХ-д хадгалагддаг юм шүү” гэж би намын бүлгийн хурал дээр өөрийнхөндөө хэлж ярьж дургүйцлээ илэрхийлж байлаа. Энэ бол бүр 2012 онд болсон яриа юм шүү. Тэр үед манайхан Их Хуралд 45 суудалтай байлаа. Тэгэхэд Батболд Ерөнхий сайд байлаа. Тэрнээс хойш Элбэгдорж нөлөөгөө тэлээд өнөөгийн ийм байдалд хүрлээ шүү дээ. Би иймэрхүү асуудлыг нь ярьж Элбэгдорж дээр өөр дээр нь хүртэл орж байсан юм шүү дээ. Хурц яриа болж байлаа. “Чи цагдаагийн хэдэн даргыг цэргийн зүйл ангиар яллуулж монголын төрд хэлмэгдлийн эх суурь тавьлаа шүү,нэгдүгээрт. Хоёрдугаарт чи “МАХН” гэдэг хуулийн хориотой юмыг бүртгүүлж хожмоо монголын нийгэм улс төрд асар муу үр дагавар авчрах ийм зорилоготой улс төр хийж их гай тарьлаа шүү, чи үүнийгээ явахаасаа өмнө засаж залруулахгүй юм уу” гэж би түүнд ярьж байсан хүн шүү. Тийм яриа болсон тухай Мөнхбаясгалантай хийсэн телевизийн нэг ярилцлагадаа Элбэгдорж хэлж байсан шүү. “Нямдорж миний өрөөнд орж ирж энэ МАХН-ыг татан буулга гэж байнга надаас шаарддаг байсан” гэж тэр нэвтрүүлэгт ярина лээ. Хүний намын нэрийг хулгайлаад Дээд Шүүхийн Зоригт үүрэг өгч бүртгүүлээд л, дараа нь түүнийгээ өөрт ашигтай олон юманд ашиглаж эхэлсэн шүү дээ. Яаж ашигласан бэ гэхээр 2013 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Удвал авгайг МАХН-аас дэвшүүлж МАН-ын санал хуваалгаж өөрөө Ерөнхийлөгч болоод л, саяын сонгуулиар Ганбаатарыг дэвшүүлж дахин санал хуваалгаад л... Дээд Шүүхийн дарга Ц.Зориг нь хоёр Танхимынхаа тэргүүн шүүгч нарыг өрөөндөө дуудаж ирүүлж байгаад л 22 жилийн хугацаанд өөр нам, хуулийн этгээд ашиглахыг хуулиар хориглочихсон МАХН-ын нэрийг Энхбаярт өгүүлж Элбэгдоржийн захиалгыг биелүүлж монголын улс төрийг улам бүр самарсан даа. Ингэж л хуулийнхан улс төрийн ажил хийж эхэлсэн. Элбэгдорж Ерөнхийлөгч байхдаа Энхбаяраар ёстой л тоглох шиг болсон доо. Эхэлж “нам” гээч юмыг нь бүртгүүлчихээд , дараа нь эзнийг нь шорон луу илгээж, тэнд байхад намыг нь Засгийн газарт оруулж, дараа нь Удвал авгайг Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшүүлж санал хуваалгаж, улмаар намыг нь Засгаас хөөлгөх мэтээр. Ингэж л хонзонгоо тайлж дунд нь монгол орон бүхэлдээ чирэгдэж хохирсон.
Хуулиар хориглосон нэр өгсөн тухай нь Дээд Шүүхтэй заргалдаад нэмэргүй байсан юм уу?
-Зарга хийсэн л дээ. Хэрэггүй юманд заримдаа ашиг сонирхлоороо оролцож байдаг “Үндсэн Хуулийн Цэц” тэр хуулиас зөвхөн 22 жил гэдэг заалтыг нь хасч нэг будилаан хутгасан. Уг нь “Цэц” хугацааны урт богиныг шийддэг газар биш. Бүртгэхийг хориглосон заалт нь байсаар байтал Дээд Шүүх дараа нь МАХН гэгчийг бүртгэсэн. Ер нь хууль үл хэрэгсэх энэ их завхрал Дээд Шүүхийн Ерөнхий шүүгч, Ерөнхий Прокурорыг хугацаанаас нь өмнө огцруулахаас л эхэлсэн шүү дээ. Ц.Элбэгдорж 2009 онд Ерөнхийлөгч болонгуутаа Ерөнхий Прокурор Алтанхуяг, Дээд Шүүхийн Ерөнхий шүүгч Батдэлгэр хоёрыг өргөдлийг нь бичүүлж байгаад л огцруулсан. Ийм юм болбол их завхрал, хэлмэгдүүлэлт эхэлнэ гэдгийг би мэдэж байсан. Тийм болохоор өөрийн намынхандаа ч энэ болгоомжлолыг яг тэр үед хэлж ярьж, хуулийн байгууллагын тэр дээд удирдлагуудад ч өргөдөлөө өгч болохгүй шүү гэдгийг бас сануулж ойлголцоод явж байсан юм шүү. Гэтэл тэднээр яаж ийгээд өргөдлийг нь өгүүлээд ажлыг нь авчихсан. Авлигатай тэмцэх газрын дарга өргөдлөө бичихгүй болохоор нь жижиг сажиг юмаар шалтаглаж байгаад шоронд хийлгээд санасандаа хүрсэн. Наад хэлмэгдүүлэлт чинь тэгж эхлээд тэр “Зоригийн амь бүрэлгэсэн хэрэг”-ийг нууцаар шийдүүлснээр дуусч байгаа юм. Хууль хяналтынханы ажилд улс төрийн зорилгоор Ерөнхийлөгч ингэж оролцдог, хуулиар эрх олгогдоогүй тэр хүн хуулийнханд даалгавар өгч хүссэнээ хийлгэдэг энэ байдал дуусгавар болоосой л гэж хүсч байна.
Шинэ Ерөнхийлөгч маань түүнийг дуусгавар болгох болов уу? Эсвэл Шүүх, Прокурор, хууль хяналтынхнаа бас оролдох болов уу?
-Надад тиймэрхүү оролдлого болох дүр зураг харагдаад л байна. Битгий тийм юм хийгээсэй гэж бодох л юм. Өнөөдөр АТГ-ын дарга, орлогч хоёрыг Ерөнхийлөгч өрөөндөө дуудаад хэргийн шалгалт ямар байна вэ? гээд шалгаагаад байж байгааг нь телевизээр гаргасныг сая би харлаа. Энэний цаана бас нэг аюул байгаа нь юу вэ гэвэл Баттулга сонгуулиар Ерөнхийлөгчийн хийж болдоггүй хуулиар хориотой хэд хэдэн зүйл амлаж байгаад гараад ирчихсэн. Одоо тэр амлалтдаа баригдаад буруу тийш гишгэх тийм байдал харагдаад эхэллээ. Жишээ нь, оффшорчдын гадаадад нуусан хөрөнгийг оруулж ирж ард түмний өрийг цайруулж өгнө гээд амалчихсан шүү дээ.
Саяхан АНУ-ын элчин сайдтай уулзаад оффшорчдыг илрүүлэхэд тус дэм авах тухай ярьж байгааг нь телевизүүд мэдээлж байсан. Та харсан байлгүй дээ?
-Харсан, харсан. Энэ чинь юу гэсэн үг вэ? Монгол хүмүүсийг мөрдөх, шоронд хийхэд гадаадаас тусламж хүсч байгаа юм уу? Ингээд л наадахаас чинь үүдэлтэй битүү хэмлэлт, бие биенээ мэрсэн тэмцэл яваад эхлэнэ дээ. Ийм юм болно гэдгийг би мэдэж бүр сонгуулийн үеэр “Монголын төр дээд түвшинийхний тэмцэлд далдуур идэгдэж тамираа барах вий, хэрвээ Энхболдоос өөр сонголт хийвэл”гэж би хэлж ярьж явсан юм шүү. Одоо надад тийм дүр зураг их л тод харагдаж эхэллээ. Уг нь АНУ-ын элчин сайдтай биш Монголынхоо сайдууд,Ерөнхий сайдтай уулзаж хуулийн дагуу үүнийг яах ёстой юм бэ? энэ тэр гээд л ярилцах хэрэгтэй баймаар. Монгол хүнийг шоронд хийхэд гадаадаас туслан гүйцэтгэгч хүсч байгаа юм уу, хаашаа юм? Энэ мэтээр Ерөнхийлөгч битгий алдаасай гэж би чин сэтгэлээсээ хүсэж байна. Ер нь алдах шинжтэй байна.
Монголын улс төр, нийгмийн амьдралд их л өөрчлөлт гарах нээ дээ? Та хоёрын харилцаа ч бас хэцүүхэн байдаг даа?
-Ер нь Баттулгын талаар хамгийн их шүүмжлэл, хатуу хөтүү үг хэлж ярьж байсан цорын ганц улс төрч нь би юм шүү. Бүр 2008 онд Засгийн газарт хамтдаа гишүүн байх үеэс л эхэлсэн. Их хурал, Засгийн газрын хуралдаан дээр ч, өөр газар ч үгээ би хэлдэг л байлаа.Нөгөө л төмөр замын бүтээн байгуулалтын дампуурал, үүнийг тойрсон элдэв хууль бус үйлдэл гээд улс орны эрх ашигтай холбоотой асуудлаас л эхтэй тийм үг яриа байсан юм шдээ. Бид хоёрт хувийн харилцаа, хувийн эрх ашигтай холбоотой ямар нэг зөрчил тэмцэл гэх юм огт байхгүй л дээ. Хаяа тааралдвал инээдэм наргиа болоод л бөх энэ тэр яриад л явах жишээтэй хоёр шүү дээ. Бөх ярихаар бид хоёрын яриа, сонирхол нийлдэг юм.Одоо энэ хүн өндөр эрх мэдэлтэй болчихлоо, түүнийгээ энэ хүн зөв ашиглаж чадах нуу, үгүй юу, Үндсэн Хуулийн хүрээ рааманд байж чадах уу, үгүй юу гэдэг асуудал үнэхээр их санаа зовоож байна. Би эхний алхамуудыг нь хараад сууж байна. Эхний алхамуудаа дандаа буруу хийж байна. Албан тушаалын хүчээр асуудал шийдэх гэсэн бодлого давамгайлаад эхэллээ, тийм байдлаар хол явахгүй л дээ. Одоо хоёр элчин сайдыг хугацаанаас нь өмнө эргүүлж татна гээд Тамгын газрын дарга нь УИХ-д бичиг ирүүлчихсэн байна. Тамгын газрын дарга бол аппаратын дарга шүү дээ, Их хуралтай харилцдаг субьект биш л дээ. Татах ёстой байсан бол Ерөнхийлөгч Х.Баттулга өөрийнхөө гарын үсэгтэй бичиг УИХ-д ирүүлэх ёстой.
Тамгын газрын даргаараа өөрөөсөө ч дутуугүй чанга, шазруун хүнийг тавьчих лаа даа...
-Хэнийг тэр албанд тавих нь өөрийнх нь эрх мэдлийн хүрээний асуудал шүү дээ. Уг нь Тамгын газрын даргаараа эв зүй, эв эе талыг барьдаг хүн тавьсан бол зохистой байсан юм даа. “Монгол Улсын Ерөнхийлөгч бол ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэгч” гээд хуулиндаа биччихсэн байгаа шүү дээ. Ард түмний эв нэгдлийг илэрхийлэх Ерөнхийлөгчийн “хар хайрцаг”-ных нь түлхүүрийг бариад сууж буй хамгийн ойрынх нь албан тушаалтан нь Тамгын газрын дарга нь. Буруу зөрүү шийдвэр гарахаас Ерөнхийлөгчөө хамгаалж байх хүн нь. Би олон жил ярьж байгаа юм, даргын хамгийн сайн туслах бол дарга буруутай байвал өөрт нь түүнийг шууд хэлж чаддаг тэр боловсон хүчин гэж. Дарга таны зөв гээд л буруу зөрүү, балмад юмыг нь дэмжээд байх юм бол даргынхаа унах нүхийг л доор нь ухаад байна гэсэн үг. Цаг нь ирэнгүүт тэр нүх рүү түлхэж хаячихаад өөрөө цаана нь Сайханбилэг шиг цэвэрхэн гараад явчихдаг (Алтанхуяг Ерөнхий сайдыгаа ингэж унагасан гэж хэлэв бололтой). Дээр үед “Мах комбинат”-ад “Коза провокатор”(Хонь дагуулж нядлагаанд оруулдаг ямаа) гэдэг юм байсан даа, тэрэн шиг хүн байдаг. Харамсалтай нь сүүлийн үед манай том дарга нар тиймэрхүү долдой нараас болж алдах нь олонтоо боллоо. Том албан тушаалтанг балладаг хоёр л юм байна, нэг нь тэр өөрийг нь тойрсон явцуу долигонуур хүрээлэл, нөгөөх нь авгай.
Тэр элчин сайдуудыг татах гээд байгаа Тамгын газрын даргын бичигт дурдсан шалтгаан нь аль хэр үндэслэлтэй юм бол?
-Мэдэхгүй, лав л миний мэдэхээр Энхсайханы нам нь Энхболдыг дэмжээд, Энхсайхан өөрөө ч фейсбүүкээрээ дэмжиж яриад байсан шдээ. Нөгөө алдагдсан бичлэг дотор Баярын дуу хоолой байж л байна лээ. Тэгэхээр наадах чинь асуудал үүссэн үү гэвэл үүссэн. Асуудлаа тэгэхдээ Ерөнхийлөгчийн зүгээс өөрсдөө зөв тавих хэрэгтэй шүү дээ. Монгол нэг л Ерөнхийлөгчтэй биз дээ, одоо хоёр юм шиг харагдаад байна шүү дээ.
Монголын улс төртэй холилдож орж ирээд байдаг хоёр том ашиг сонирхол байдгийн нэг нь Эрдэнэт, нөгөө нь Худалдаа Хөгжлийн Банк
Х.Баттулга, М.Энхболд хоёрыг “Улаанбаатар банк”-ыг анх байгуулахаас эхлээд л эрх ашиг нь нэгдсэн байж мэдэх хүмүүс гэх таамаглал нилээд эрт явж байсан...
-Банкин дээр энэ хоёрт холбогдох юм байхгүй байх аа. Худалдаа Хөгжлийн банкыг авчихсан Д.Эрдэнэбилэг гэдэг тэр залуу чинь Баттулгын жолооч байсан гэдэг. Бас нэг нутгийн хүмүүс гэх юм билээ. Баттулгыг элдэв асуудалд холбогдоод гадагш гараад явчихсан хойгуур хувийнх нь бизнесийг мурьчихсан тийм хүн шиг байгаа юм. Тэгээд Баттулгаасаа холдоод хожим нь манайхны заримтай нь хамсаад “Улаанбаатар”, Худалдаа Хөгжлийн Банкийг нийлүүлээд авчихсан юм билээ. Ер нь 2007 онд манай нам дотор УИХ-ын гишүүдээс бүрдсэн “Элсний 13” гэж гарч ирж Энхболдын Засгийн газартай үзэж байхын чинь цаад талд энэ Худалдаа Хөгжлийн Банкыг булаацалдсан явдал байсан. Энхбаярын зүгээс ч тэр.
Энхбаяр бас оролцчихсон юм уу?
-Оролцох нь ч юу байх вэ, булаацалдаж байгаа нь надад илт мэдэгдэж байсан. Н.Багабанди Ерөнхийлөгч байхдаа 2004 оны УИХ-ын хаврын Чуулган дээр “Урт шар дээлтээс болгоомжил...”энэ тэр гэж ярьж байсан чинь цаагуураа Худалдаа Хөгжлийн Банкны асуудалтай бас холбоотой юм шүү. Тэрнээс өмнөх жил нь энэ банкыг хувьчлах шийдвэр гарчихсан байсан юм. Тэгтэл түүнийг шийдэхгүй ойлгомжгүй байдлаар бүтэн жил өнгөрөөсөн. Түүнээс болж би Энхбаяр Ерөнхийлөгчид “Та нар хувьчлах юм бол хувьчлахгүй яах гэж ингэж ойлгомжгүй байдлаар удаашруулж дараад байгаа юм бэ?” гэж хэлж хэл ам хийж байлаа. Тэгж гар дамжиж явж байгаад Д.Эрдэнэбилэг гэдэг хүнийх болчихсон. “Улаанбаатар банк” ч ялгаагүй.
Улс төрчдийн эдийн засгийн ашиг сонирхол нь улс төртэй холбогдоод л өөр хоорондын зөрчил, хэл ам үүсгээд явчихжээ дээ...
-Монголын улс төртэй холилдож орж ирээд байдаг хоёр том ашиг сонирхол байдаг юм. Нэг нь “Эрдэнэт” Үйлдвэр, нөгөө нь Худалдаа Хөгжлийн Банк. Социализмын үеийн бүтээн байгуулалтаас үлдсэн хоёр том баялаг. Улс төрийн “битүү” хэрүүлийг задлавал цаана нь дандаа л энэ хоёр явж байдаг.
Эрдэнэтийн асуудлыг та хурцаар гаргаж тавиад улс төр эдийн засгийн томоохон бүлэглэлийг тулаанд дуудчихлаа. Саяхан анхан шатны шүүхийн шийдвэр Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж авсан Монголын Зэс Корпорацийн талд гарчихлаа. Одоо ялагдсан Засгийн газар, УИХ-ын дараагийн алхам юу байх болоо?
-Эрдэнэтийн энэ асуудал чинь зүгээр нэг үйлдвэрийн асуудал биш энэний цаана олон том асуудал, геополитикийн ч асуудал байгаа. Энэ хойд их гүрэнтэй харьцдаг ганц гүүрээ нураагаад хаячихлаа. Хоёрдугаарт, энэ хуйвалдааныг өмгөөлдөг бүхэл бүтэн хууль хяналтын сүлжээ энэний цаана байгаа нь бас эвгүй асуудал. Төрийн болон хууль хяналтын байгууллага нь тэр сүлжээнд орчихож. Сая УИХ-аас гаргасан тэр тогтоол шийдвэрийг чинь төр тун их л хүчилж байж гаргасан юм шүү. УИХ-ын шийдвэр гарсны дараа сонгогчидтой уулзах үеэр би “Эрдэнэтийн энэ шийдвэр чинь бөхөөр ярьвал дөнгөж нэгийн даваа, цаана нь улсын начин болохын тулд гурав, дөрвийн даваа гэж байгаа, баярлах цаг болоогүй байна. Надад баяр хүргээд магтаад байх юм ч байхгүй. Би УИХ-ын гишүүний хувьд үүргээ л биелүүлж байна” гэж хэлсэн. Одоо нөгөө хууль хяналтынхан захиалгат ажлаа хийгээд эхлэнэ ээ гэдгийг ч би бас хэлж явсан. Тэр одоо ёсоороо болж байна. Жишээ нь Худалдаа Хөгжлийн Банкны Хуулийн хэлтсийн захирал хийж байсан М.Батсуурь гэдэг хүн Дээд шүүхийн захиргааны танхимийн тэргүүн шүүгч, дээрээсээ тэндэхийн хоёрдахь хүн болчихоод байж байна. Улсын Их Хурал, Засгийн газрын шийдвэрийг уг нь шүүх хянадаггүй юм л даа, хууль журмаараа бол. Бүр 2005 онд гарсан “Үндсэн Хуулийн Цэц”-ийн шийдвэрт тэгээд заачихсан юм. Гэтэл тэрийг нь Захиргааны хэргийн танхимын шүүгч гэх нэг жаахан хүүхэн “гишгэж” хаяад л Засгийн газрын шийдвэрийг унагаад гарлаа. Хууль хяналтын дээд байгууллага нь , одоо энэ шинэ Ерөнхийлөгч нь энэ асуудалд ямар байр суурьтай байх юм бол, үнэндээ би мэдэхгүй байна. Харж л байя. Ямар ч байсан Зэс Корпорацийг хамгаалдаг хүмүүс нь тэр хууль хяналтын байгууллагууддаа байж л байна.
Та “Цэц” гээд хэллээ. Их хурал, Засгийн газар чинь өөрийгөө өмгөөлүүлэхээр “Цэц”, Дээд шатны шүүхэд хандах эрхтэй биз дээ?
-Яг ний нуугүй хэлэхэд манай Засгийн газар наад асуудалд чинь муухай хойрго хандсан шүү дээ. Одоо сонгууль дууссан учраас би үүнийг нь ярьж байна. Шалтгаан нь ч тодорхой байсан. Ерөнхий сайд хөдлөхгүй нь ойлгомжтой байсан болохоор би асуудлыг нь ил гаргаж тавьсан хэрэг. Ерөнхий сайд Ж.Эрдэнэбатыг огцруулах бичигт миний гарын үсэг зурсан хоёрдахь шалтгаан энэ.
Х.Баттулга Ерөнхийлөгч Худалдаа Хөгжлийн Банк талдаа байж, 49 хувиа хамгаалах биз гэсэн яриа сонгуулийн үед бас гараад байсан даа, тэр үнэн бол Засгийн газар Эрдэнэтийн асуудал дээр ялахад төвөгтэй л болох нээ дээ?
-Юм үнэнээрээ л байх ёстой. Худалдаа Хөгжлийн Банктай холбоотой 49 хувь дээр Баттулга хуйвалдсан гэдэг нь худлаа. Сонгуулийн үеэр тийм худлаа сурталчилгаа баахан гарсан. Худалдаа Хөгжлийн банкийг авах, дараа нь тэр Эрдэнэтийн 49 хувийг авахад Баттулгын оролцоо байсан гэх баримт байхгүй ээ. Эрдэнэбилэг Баттулгаас холдоод Бадамжунайтай нийлээд харин удаж байна.
Би өөрийнхөө намын дээд удирдлагаар гурван удаа “хар тамга” даруулсан хүн дээ
Ерөнхийлөгчөөс эхлээд л нам улс төрийн томчуулын сайн муу, элдэв булхайг Та олон түмэнд илчлэн гаргаснаараа олон “дайсан”-тай болж байгаа байх даа? Эмээж болгоомжлох явдал байх юм уу?
-Монгол улсын Ерөнхийлөгч гэдэг албан тушаалын тухайд л би асуудлыг авч ярьдаг, дүгнэдэг. Тийм болохоор Ерөнхийлөгч гэдэг хүнээс, бас том албан тушаалтнуудаас айж эмээгээд байх юм надад байхгүй дээ. Ерөнхийлөгч ирж л байдаг, явж л байдаг. Би хувьдаа 5 дахийг нь үзэж байна. Миний эмээх дарга бол сонгогчид. Монголд миний хувьд нэг л Ерөнхийлөгч байгаа,тэр нь ард түмэн. Энэ утгаараа би ард түмэн гэдэг ганц л Ерөнхийлөгчтэй хүн. Саяын сонгуулиар би шулуухан хэлж явсан, та нар том дарга хайдгаа больцгоо, тэр том дарга чинь цаад утгаараа Монгол улсын Ерөнхийлөгч ч биш, Их Хурал ч биш, Засгийн газар ч биш. Та нар чинь энэ улсын дөрвөн жилийн бүх асуудлыг санал хураалтаараа шийддэг жинхэнэ Ерөнхийлөгч,та нар энэ эрхээ зөв эдэл ээ, эрхээ буруу эдэлж балрав даа гэж ч хэлж явсан. Тэр утгаараа би улсын Ерөнхийлөгчийг чинь тоодоггүй юм шдээ. Засгийн саарал байшин, намын цагаан байшингаас гарлаа гэхэд би ханьтай хүн шүү, тэд бол миний сонгогчид. Манай зарим улс төрчид сонгогчдоо басамжлаад л мөнгө төгрөг тарааж санал цуглуулах гээд л ... Энэ жинхэнэ Ерөнхийлөгч гэдэг ард түмэн чинь аахар шаахар зүйлд хууртагдаж хутгалддаггүй юм шүү дээ. Эд нарыг л мэдэрч эд нарын санаа сэтгэл ямар байна вэ гэдгийг бодолцож л улс төрийн зорилгоо зөв тодорхойлсон хүн л сонгуулиар гарна шүү дээ. Ард түмэн нийт массаараа яг баримттайгаар юмыг мэдэрдэггүй ч гэсэн, бас нийтээрээ хэлж чаддаггүй ч гэсэн улс төрийн нөхцөл байдлыг ерөнхий рамаараа, арьс махаараа мэдрээд байдаг болчихсоныг манай дарга нар ойлгохгүй, тоохгүй болчихсон. “Чонын мэдрэмжтэй тэнгэрлэг ард түмэн” гэж манайхан чинь өөрсдийгөө яриад байдаг даа, энэтэй холбоотой гэх юм уу би сүүлийн үед сонин юм боддог болоод байгаа. Нэг л махан биеэрээ мэдрэмж авчих юм бол манай ард түмэн чинь тэрүүгээрээ дуусдаг, ямар ч худлаа суртал нэвтрүүлэг, ухуулга яваад нэмэр байхгүй, мэдрэмж нь тун аюултай. Би жишээ нь сонгогчидтойгоо уулзахдаа заал танхимынхны “нүд”-ийг хардаг. Мурилзаад эхлэх юм бол нэг л юм болохгүй болсон нь ойлгомжтой байдаг. Ноднин жил би Хан-Уул дүүрэгт нэр дэвшчихээд Шувуун фабрикт очиж уулзалт хийлээ, бусад газар бол намайг сайхан л хүлээж авч байсан. Тэнд ороод заалыг харсан чинь нэг л бишээ, хүйтэн хөндий, дүнсгэр бүрзийгээд л...За ер нь нэг л юм болохоо байсан байна гэж бодож байлаа. Тэгээд яриагаа эхлээд хэсэг явсан ч тэр байдал арилдаггүй ээ, дүнсийгээд л байгаад байна. Уулзалт дундаа орж байтал нэг хүн заалнаас босч ирээд “Манайхны энэ доод талд нэг хайрганы карьер байна, чинийх юм гэнэ лээ...”, “Энэ баруунтай бас нэг жаран га том газар байна, бас чинийх гэдэг, мөн үү?” гээд асууж байна. Нөгөө мурилзаад байсны шалтгаан ингэж гараад ирлээ. Миний тойргийн өрсөлдөгч нь ч юм уу, хэн нэг нөхөр нь “Вагро” гэх хуучны “Дэвшил” компанийг миний өмч гээд хүмүүст ойлголт өгчихөж. Бас надтай нэр нэг Нямдорж гэдэг хүний карьерийг минийх гээд ойлгуулчихсан байж. Тэгээд л уулзалтын явцад “тэр карьер, тэр 60 га газар” надад ямар ч хамаагүйг баримттайгаар нотолж байж тэр заал танхимын эвгүй уур амьсгалыг хэвийн болгож байлаа. Ер нь энэ ард түмэн чинь улс төрийг, улс төрчдийг ингэж ялгаж салгаж мэдрээд байгаа юм. Манайхан бол энийг харгалзахгүй тав арван төгрөгөөр санал авна, гувчуулж болно гэж аархаж яваад онхолдчих юм. Тэгэхээр жинхэнэ ерөнхийлөгч болох ард түмэнтэйгээ үнэн зөвөөр харьцахгүй юм бол ямар ч улс төрийн нам, ямар ч улс төрийн зүтгэлтэнд төгсгөл ирдэг.
Бараг 30-аад жилийн өмнө байна уу даа, манайд чинь рекэтүүд, эрүүгийнхэн гэж нэг айхавтар бүлэг нөхөд бий болоод шинэ хөрөнгөтнүүдийг сүрхий сандаргаж байсан даа. Заримыг нь Энхтайвны гүүрнээс дүүжилж мөнгө нэхэж гэнэ, зарим улс төрч, бизнесменийг ах дүүтэй нь бүсэлж байгаад зодож дарамталсан гэнэ, нэг нөхрийг “Далан давхар”-т оршуулгын нүхэнд булах гэж сүрдүүлсэн юм байх гээд л ам дамжсан яриа хот хөдөөгүй тарсан байсан даа. Тэр рекэт бүлгийнхний төлөөлөл болох “Цагаан шонхор” Энхтайван, “Улаан” Төмөрөө, “Ландага” Батцэнгэл гэх этгээдүүдийг Та Хууль зүйн сайд байхдаа шоронд хорьж нийгмийг нэг сайн цэвэрлэсэн гэж яригддаг. Бодвол тэд ял зэмээ эдлээд гараад ирсэн байх. Тэдний зүгээс Танд ямар нэг дарамт, сүрдүүлэг, заналхийлэл ирж байв уу?
-Эрх чөлөөтэй болж ил гараад ирэхээрээ зарим нь бид хэлмэгдсэн гээд л ярьсан байдаг юм. Далд цаагуураа бол “Нямдорж ингэж зогсоогоогүй бол бид бүр давраад хүн алж бүх насаараа шоронд суух байсан, харин ч биднийг тэр аварлаа” гэж ярьдаг гэсэн. Хамгийн цуутай эрүүгийн нөхдүүд хоорондоо ингэж ярьдаг тухай би сонсож л байсан. Тэр 2000 оны эхээр шоронд орсон хүмүүсийн зарим нь надтай уулзсан. Тэдний зүгээс надад ирэх дарамт шахалт, өсөрхөл байхгүй л дээ. Ер нь энэ дарамт шахалт гэдэг чинь ойр тойрныхон дотроосоо л илүүтэй хийгддэг эд шүү. Жишээ нь Ардчилсан намынхны зүгээс бол намайг бараг яах ч үгүй. Тэднийг хамгийн их “гөвдөг” хүн нь би шүү дээ. Харин өөрийнхөө намын дээд удирдлагаар гурван удаа “хар тамга” даруулсан хүн шүү би. 2000 онд сайд болоогүй байх даа “Хятадын тагнуул” гэж, 2007 онд Их Хурлын дарга байх даа банкны 600 сая долларын луйврыг хааж “Хууль засагч” болж хувирсан, хамгийн сүүлд 2012 онд Энхбаярыг баривчиллаа гэж намайг огцруулах шахсан юм. Энэ бүхэн чинь дандаа манай нам дотроосоо байсан байхгүй юу. Ардын Намын жирийн гишүүдийн хийж байгаа ажил биш л дээ. Намайг замаасаа зайлуулж, дураараа дургих үүд хаалгаа нээж авах гэж оролдсон том дарга нарын хийсэн үйлдлүүд л байсан юм. Жишээ нь 2012 онд намайг Хууль зүйн сайдаас огцруулах гээд манай намын хэдэн дарга нар цугларчихаад намайг “Өргөдлөө өгчих” гэхээр нь “Чадал чинь хүрдэг юм бол өөрснөө огцруулаарай” гэж хэлээд Намын бүлгийн хурал руу ороогүй юм. Энхбаярыг баривчиллаа гэдгийн дараах үе л дээ. Тэр баривчилгаатай намайг холбож байгаа нь тэр. Тэгээд Улсын Их Хурал дээр энэ огцруулах асуудал үргэлжлээд яригдсан юм. Тэр баривчлах саналыг чинь АТГ гаргадаг, Прокурор зөвшөөрдөг, тэгээд зөвшөөрвөл Шүүх баривчлах шийдвэрийг гаргадаг байхгүй юу. Энэ гурвыг гурвууланг нь Элбэгдорж томилдог байсан. Хууль зүйн яамтай баривчилгаа огт хамаа байхгүй. Энхбаярыг баривчлуулсан хүн нь Элбэгдорж байхгүй юу. Өөрийнхөө томилсон хүмүүсээр дамжуулаад баривчилсан, тэгчихээд түүнийгээ над руу бухсан. Бухахлаар нь миний дургүй хүрээд, бас хууль мэдэхгүй хүмүүс хажуугаар нь над руу дайраад байхаар нь, тэгээд ч асуудал нь Хууль зүйн яаманд хамаагүй байдаг учраас “Би унтаж байсан” гэж хэлээд шагналд нь хар цагаан телевизорь авах шахсан. Хууль зүйн утгаараа ч шүүхийн шийдвэртэй ийм процесс явагдаж байхад гүйцэтгэх эрх мэдлийн сайд нь түүнд оролцож болдоггүй, түүнийг “Үндсэн хууль”-иар тас хорьчихсон байдаг юм.
Тэгээд Энхбаяр Таныг тэнд оролцсон гэж гомдолтой байгаад байдаг нь ямар учиртай юм бэ?
-Энхбаяр намайг оролцсон гэж хэлээгүй юм шүү. Энхбаярыг долоож хоол олж иддэг хүмүүс нь наагуур нь Нямдорж баривчлуулсан гээд л шуугиан тарьсан хэрэг. Энхбаяр, Цолмон хоёрын олон ярилцлагад, миний оролцоо тэнд байгаагүйг хэлсэн байдаг юм шүү. Харин цагдаагаа татуулаагүй гэж гомдоллосон юм байсан. Баривчлах чинь АТГ, Прокурор, Шүүхийн хийдэг ажил. Тэдгээрийг Ерөнхийлөгч томилдог. Тэр процесст сайд оролцох эрхгүй байдаг юм. Тиймэрхүү юмаар л намайг манайхан огцруулах гэж үзсэн. Ер нь бол том дарга нар надад дуртай байх арга байхгүй л дээ. Би тэд нарын дургүйг байнга хүргэж байдаг юм чинь. Эд нар л өөрснийгөө том дарга гэж бодоод байдгаас миний том дарга ард түмэн байна гээд би дээр хэлчихсэн шүү дээ. Би цаашид ч том дарга нарын үгээр явна гэж огт байхгүй. Улсын Их Хурлын гишүүн сонгогчиддоо тайлангаа тавина уу гэхээс даргад тавина гэж байдаггүй л байхгүй юу.
Таныг “Хятадын тагнуул” гэдэг чинь яагаад гараад ирсэн, ямар үүсэлтэй юм бэ? Багабанди Ерөнхийлөгчийн үед бил үү?
-2000 онд намайг Хууль зүйн сайд болох гэж байхад Нямдорж “Хятадын тагнуул” гэдэг наад өргөдөл чинь бичигдсэн эд. Хуулийн сайд болчихвол энэ нөхөр үгэнд орохгүй юм байна гээд л тийм юм зохиосон юм билээ. Н.Багабанди Ерөнхийлөгчийн зөвлөхийн гэрт тагнуулын нууц ажилтныг хоёр генерал байцааж тал хуудас юм бичүүлж аваад дараа нь найман хуудас болгож өргөжүүлсэн байдаг юм. Түүн дотор чинь нөгөөх “Архи ууж бөөлжсөндөө хутгалдаад хэвтэж байсан...” гэдэг юм ч бий. Жигшүүлэх гэж байхгүй юу. Би чинь гадаадад хятадуудтай байтугай дотооддоо Ардчилсан намынхантай ч архи уудаггүй муу санаатай “архичин” хүн шүү.
Тэр хоёр генерал гэдэг нь ямар хүмүүс байсан юм бэ,нэрийг нь хэлж болох уу?
-Б.Пүрэв генерал, тэгээд Ж.Баатар байсан юм аа. Ер нь дээд удирдлагуудын зоргоороо авирлахад нь Нямдорж саад болно гэж л их үздэг юм шүү дээ.
Одоо бол “Эрдэнэт” хэзээ ч ард түмний анхаарлаас холдохгүй болсон
Та саяын сонгуулиар Ерөнхийлөгч болчихсон бол?...
-Болоогүй юм чинь одоо яриад яахав.
Та уг нь тэр өндөрлөг рүү бас ч гэж нилээд дөхсөн хүн шүү дээ...Олон түмэн ч гэсэн Таныг гараад ирсэн бол энэ улс орны байдлыг ч, дуулиан болоод байгаа Эрдэнэтийн асуудлыг ч цэгцлэх байсан болов уу гэж харж байсан байх?
-Аяндаа л цэгцрэх байсан биз. Эрдэнэтэд шунасан тэд нар ч савны хэмжээ боллоо гээд цамцаа толгойндоо нөмрөөд л гүйцгээх байсан байх. Ноцтой юм хийсэн хүмүүс дээ. Эрдэнэтийн 49 хувийг худалдаж авсан үнэ нь 400 сая доллар шүү дээ. Илэрхий юм гэвэл худалдаж авахаас өмнө улсаас, Монгол банкнаас тойруу замаар 320 орчим сая доллар гаргаад өгчихсөн байгаа юм. Дээр нь худалдаж авсныхаа дараа тэд дивиденд гээд 58 сая доллар бас авчихсан. Бас болоогүй, Засгийн газар 500 сая долларын баталгаа гаргаад өгчихсөн гээд бод. Танил талаараа хуйвалдаад улсын мөнгөөр энэ Эрдэнэтийг чинь луйвардаад авчихсан, ийм л юм болсон шүү дээ. Олон жил Эрдэнэт үйлдвэр хэдэн зуун тэрбумаар нь улсад татвар төлж байсан. Энэ жилийн эхний есөн сарын байдлаар 430 аад тэрбум төгрөг төлсөн дүн мэдээ гарч байна. Гэтэл 49 хувь худалдагдсан жилд татварт 100-аад тэрбум төгрөг л төлсөн. Гурав дахин бага төлж, тэгээд бод доо. Энэ зөрүү мөнгө хаачив? Эрдэнэтийг зүгээр л хулгайлаад авчихсан. Эндээс надад ажиглагдсан зүйл гэвэл тэр үед монгол төргүй болчихсон байсан юм билээ. Шийдвэрийг эзэн гаргадаг, сайдад даалгавар өгдөг, сайд эрх мэдэл нь хүрвэл түүнийг нь шууд биелүүлнэ, мэдэл нь хүрэхгүй бол Засгийн газарт өргөн барьдаг. Засгийн газар нь эрх мэдэл хүрэхгүй бол Их Хуралд өргөн барьдаг. Их Хурлаар руулж ирээд төсөв дотор хутгаж байгаад асуудлаа будилуулж шийдүүлдэг, бүр тийм механизм тогтчихсон байсан юм билээ. Энэ чинь бол цэвэр мафийн зохион байгуулалт. Олигархи улс төрч, худалдагдсан хуульчид, бохир мөнгө гурав нийлэхээрээ мафи болдог гэдэг юм.
Э.Бат-Үүл сонгуулийн үеэр телевизээр нэг ярилцлагад орохдоо төр засгийн бүтэц бүрэлдэхүүн гэмт хэргийн бүлэглэлийнхэн орж ирээд энэ төр мафижсан маягтай боллоо гэж шүүмжилж байсан шүү...
-Бат-Үүл түүнийг улс төрийн зорилгоор ярьсан, АН-тай холбоотой хэсгийг нь тэр ярихгүй байгаа нь муухай. Энэ 2012 оноос 2016 оны хоорондох дөрвөн жилийн хугацаанд биежсэн энэ мафийн зохион байгуулалт бүр ил болоод гараад ирлээ. Мафижсан тэр юм Эрдэнэтээр илэрч гарч ирсэн. Бүр нарийн ярих юм бол ганц Эрдэнэт ч биш Монголын өнгөт металийн болон төмөрлөгийн үйлдвэрийн салбарыг шудрага бус аргаар бүхэлд нь залгих нам дамжсан бүлэглэлийн хуйвалдаан байсан юм. МонРосЦветМет чинь уул уурхайн 50-иад лицензтэй компани шүү дээ. Асгатын мөнгөний орд, Бор Өндөр, Бэрх гээд л жоншны том ордууд эднийд байна. Дарханы Хар төмөрлөгийн үйлдвэр гэхэд л Төмөр толгойн бүлэг ордыг тойрсон төмрийн олон том ордтой. Энэ асар их баялагийг мафижсан энэ бүлэглэл гартаа оруулах гээд байна шүү дээ. Улс төр, эдийн засгийн дээд түвшинд хоёр том намыг гартаа оруулаад авчихсан учраас сонгууль энэ тэр явуулаад ч байдал өөрчлөгдөхгүй, нүүрийг нь солиод л өөрийнхөө хүнийг тавиад явчихна. Ингэж мөнхийн монополь тогтооно. Ийм л юм болоод байна. Энэ маш аюултай үзэгдэл. Тэгэхдээ эд хол явахгүй дээ.
Шинэ Ерөнхийлөгчтэй боллоо. Ямар нэг өөрчлөлт гарах болов уу?
-Харж л байцгаая...Миний тэр сүүлчийнхээ цамцыг дуустал уралцана гээд байдаг чинь бий болсон энэ аюулыг л таслан зогсоох гэж ингээд байгаа юм шүү дээ. Би дийлнэ гэж хэлээгүй ээ. Намайг Эрдэнэтийн асуудлыг ярьж эхэлж байхад миний их ойрын хүн өрөөнд орж ирээд “Та энэнийг дийлэхгүй дээ” гэж надад хэлж байсан шүү. Эрдэнэтийн асуудлаар Улсын Их хурлын шийдвэр гарсны дараа би түүнээс “Бага зэрэг дийлж байгаа биз дээ” гэж асуугаад авсан... Ард түмэнд энэ хуйвалдааныг ойлгуулж чадаж байна гэдэг асуудлын хагас нь юм, одоо бол “Эрдэнэт” хэзээ ч ард түмний анхаарлаас холдохгүй.
Их хурал дотроо та хэр дэмжигчтэй байна?
-Эрдэнэтийн асуудал яриад үзэлцээд явж байх эхэн үедээ би улс төрийн талаар маш их гутранги байсан хүн шүү. Энэ байдлыг үзсээр харсаар байгаад л яаж ч чадахгүй нээ, энэ ер нь дийлдэхгүй нээ гээд гутрах үе байсан. Сая энэ Эрдэнэтийн асуудлаар их төвөгтэй нөхцөлд шийдвэр гарсан. Тэгэхэд миний тэр гутранги үзэлд жаахан гэрэл гэгээ орж ирсэн. Шинээр сонгогдсон 40-өөд гишүүн зөв шийдвэр гаргахад хувь нэмрээ оруулсан. Энэ хэд элдэв юманд холбогдсон шарх сорвигүй юм. Эднийгээ цаашдаа зөв тийшээ аваад явах юм бол зөв байж чадах юм байна, энэ нь эргээд төр хэвийн байдалд ороход гэрэл гэгээ, нөгөө Жасрай гуайн хэлдэгээр, хонгилын үзүүрт гэрэл харагдаж байна гэдэг нь болох нь. Ийм мэдрэмж надад төрсөн шүү. Тэгээд би дараа нь шинээр сонгогдсон 40 гишүүнд баярлалаа, бахархлаа гэж хэлээд байдгийн учир нь тэр. Энэ улс төрд чинь нэг аюултай юм бол барьцаанд орох явдал байдаг. Барьцаанд орчихвол юу ч ярьж чадахаа болино. Юм яриад эхлэх гэнгүүт л нөгөөдөхөө гаргаад л сүрдүүлчихнэ шүү дээ. Худалдаа хөгжлийн банкны мөнгөний богцонд гүйгээд орчихсон, түүн дотроо нуугдаад гарч чадахгүй байгаа улс төрчид цөөнгүй байна. Сүүлийн үеийн залуучуудыг мөнгө, албан тушаал хоёр их эвдэж байна. Цаг нь болоогүй байхад энэ хоёроор хөөцөлдвөл ард түмэнд нэрээ барна. Энэ Их Хурал гэдэг чинь шүүлтүүрийн систем юм шүү. Зөв байх юм бол аваад үлддэг, буруу байх юм бол түлхээд гаргачихдаг эд. Улсын Их Хурлын том заалыг чинь би “Монгол Төрийн Алтан Сүм” гэж нэрлэдэг юм шүү дээ. Баргийн хүн тогтоход хэцүү газар. Би энэ шинэ гишүүдэд итгэж найдаад байгаа. “Та нар элдэв албан тушаал, мөнгө төгрөг, хэрэгтэй хэрэггүй хуйвалдааны бүлэглэлийн хойноос битгий яв, сонгогдох гэдэг чинь их хурлын гишүүн байх гарааны л нөхцөл, та нар энэ дөрвөн жилд жинхэнээсээ Их Хурлын гишүүн болж, улс төрчийнхөө хувьд өөрийн гэсэн баттай байр суурин дээрээ хатуу сууж ав” гэж захиад л байгаа. Мөнгөнд идэгдэх нь үү, албан тушаалд идэгдэх нь үү үгүй юу, ааш зан нь эвдрэх нь үү үгүй юу гэж энэ хэдэн шинийг чинь байнга л цагдаа нь юм шиг нүдээр харж суудаг хүн шүү дээ би. Хааяа буруу зөрүү юманд холбогдох аяс гарвал өрөөндөө дууддаг ч юм уу, тааралдахад нь энэ чинь, тэр чинь буруу болчихлоо гээд л өөрийн хүүхдүүд шиг зэмлэх талдаа. Миний хүүхдүүдээс эд ялгаа юу байхав. Бид ч анхандаа тийм л байсан шүү дээ. Харамсалтай нь зарим нь бие тоож сагсуурч яваад элдэв хэл аманд орооцолдчих юм. Улс төр гэдэг чинь нэг талаас ухааны уралдаан, нөгөө талаас нь авч үзвэл ноён оргилд нь хүрэхийн аргагүй асга хад ихтэй өндөр уул. Хэн ухаантай, хэн тэвчээртэй нь тэсэж үлддэг тийм л эд.
Элбэгдорж, Энхбаяр хоёр гаднаас нь самраад дотроос нь нэг хүн самраад эхлэх юм бол наад төр чинь тэсэхгүй гэж би яриад байгаа шүү дээ
Танай намыг МАН, МАХН болгон хоёр хувааж хүчийг нь сарниулах үйл явц ер нь хэдийнээс эхтэй гэж үздэг юм бэ? Ер нь нилээд эрт буюу Н.Багабанди Ерөнхийлөгч, Н.Энхбаяр намын даргын үед тэр хоёр ”том”-ын хооронд эв түнжин муудсан үеэс эхтэй гэх таамаглал ч сонсогдож л байдаг. Намын амьдрал, түүхтэй холбоотой энэ асуудлаар танай намынхан болон нам, улс төр судлаачдын дүгнэлт гарч байдаг болов уу?
-Дотооддоо асуудал, зөрчилгүй нам ертөнцөд байдаггүй юм билээ. Энэ намын түүхийг аваад үзэхэд гуч, дөчөөд он гэхэд Дамбадаржаа, Гэндэнгийн гээд янз янзын юм болж л байж. Цэдэнбал даргын үе болох тавь, жараад онд нам дотор хоёр удаа том асуудал, хагарал гарч байж. Дандаа л дотоод тэмцэл байсан. Цэдэнбал даргыг унагаад оронд нь суух гэсэн тэмцэл байж. Ийм ийм юм болж 1990 онтой золгоод улс төр, нийгэм өөрчлөгдөж одоог хүрлээ. Манай намын зовлон бол 1997 онд Намын дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэх хоёр албан тушаал бий болгож хоёр даргатай болсон цагаас илүү мэдрэгдэж эхэлсэн. 1997 онд Намын дарга, Ерөнхий нарийн бичгийн дарга гэх хоёр албан тушаал бий болгосон юм. Тэгээд 1999 оны үед чинь энэ Энхбаяр, Багабанди нарын хоорондын харьцаа таарамж муутай болж ирсэн. Энэ нь бүр ужиграад Эх орон хөдөлгөөн байгуулагдсан. Эх орон хөдөлгөөнийг байгуулсан хүмүүс чинь голдуу Багабандийн талын хүмүүс байсан. Цаад талд нь “Эх Орон” нам байлаа. Ийм түүхтэй юм. Энэ чинь иймэрхүү байдалтай янз янзаар явсаар хэдэн жил болсон. Сүүлд нь 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгуульд Энхбаяр унаад, энэ намыг чинь хоёр хувааж хагалсан. 2009 оны Ерөнхийлөгчийн сонгууль явагдаж дуусаад Энхбаяр, С.Баяр хоёр сонгуулийн үр дүнг хүлээн зөвшөөрсөн хэвлэлийн хурал хийдэг юм. Тэр үед Баярын өрөөнд М.Энхболд бид хоёр үлдсэн байсан юм. С.Баяр хэвлэлийн хурал хийчихээд өрөөндөө орж ирээд “Ерөнхийлөгч байсан хүн цаанаа л ухаантай байдаг юм байна. Сонгууль дуусангуут л зөвшөөрөөд хурал хийчихлээ...”гэж сүрхий сэтгэл хангалуун хэлсэн юм. Тэгэхэд нь би Баярт нэг юм хэлсэн юм. “Энхбаяр ингээд зүгээр явдаг хүн биш шүү, Баяр аа, ножоорсон улс төр болно оо, би чамайг бодвол Энхбаярыг арай илүү мэднэ. Чи энэ үгийг хэзээ ч битгий мартаарай” гэж хэлээд өрөөнөөс нь гарсан. Жилийн дараахан л Энхбаяр “Би сонгуульд унаагүй, манай намын удирдлага намайг унагасан” гээд Баяр луу дайрч эхэлсэн. Би тэгэхэд “Ножоорсон улс төр болно...” гэж чамд хэлж байсан байх аа гэж Баярт хэлсэн юм. “Чиний зөв байж ээ” гэж тэр хүлээн зөвшөөрсөн шүү... Ингэж явсаар байгаад МАХН гэдэг юмыг чинь сэргээж авах Энхбаярын санаа хэрэгжээд, тэрийг нь Элбэгдорж овжин ашиглаж, өнөөдрийн энэ байдалд хүрээд л явж байна.
Энхбаярын сонгуульд Баяр түүний эсрэг ажиллаагүй биз дээ?
-Эсрэг ажилласан гэдэг л юм. Түүн шиг сүнсгүй худлаа юм байхгүй. Баярыг Москвад элчин байхад нь Энхбаяр өөрөө дуудаж авч ирж намын Ерөнхий нарийн бичгийн дарга болгоод, дараа нь Энхболдыг унагаж Баярыг Ерөнхий сайд болгосон хүн шүү дээ. Тэгчихээд миний эсрэг явчихлаа гээд гоншигноод эхлэх чинь эр хүний хувьд “чавганц араншин” мөн биз дээ. С.Баяр чинь бүх юмыг нь зохион байгуулж чадлаараа л зүтгэсэн. Би ч Энхбаярыг дэмжээд зүүн аймгуудаар явсан. Энхбаяр өөрөө хоёр нэвтрүүлэг хийгээд унасан хүн. Нэг нь Элбэгдоржийг “Солонгосоос мөнгө авлаа” гээд, нөгөөх нь “Хятадын тагнуул” гэж яриулаад л... Тэгж уначихаад хожмоо бурууг Баярлуу бухаж эхлэхээр нь би Энхбаярыг дайруулж “Улс төрөөс холдсон зарим этгээдүүд эвтэйхэн амьдарч сурах хэрэгтэй” гэсэн гарчигтай ярилцлага сонинд өгч байсан. Би чинь хөдөө төрж өссөн, зодолдвол шууд ил гар зөрүүлдэг, урваж шарвахыг үзэж чаддаггүй “болхи” хүн. Ер нь Энхбаяр, Ерөнхийлөгч болчихоод сүнсгүй болчихсон хүн юм шүү дээ. Ойр тойрныхоо найз нөхдийг хадраад л, хардаад л...Би 2007 онд Энхбаярын өрөөнд ороод “Салая гэж салсангүй, салаа замын эрхээр саллаа. Шинэ найз нартайгаа түмэн жилдээ сайхан амьдраарай” гэж хэлээд гарсан хүн шүү.
Тэр юунаас болсон ямар учиртай үг юм бэ?
-Ерөнхийлөгч болонгуутаа Энхбаяр өчигдрийнхөө заналт дайсан гэгдэж байсан М.Энхсайхантай сүжирч “Алтай таван богд”-д хамтдаа авираад эхэлсэн. Энэ нь явсаар байгаад Ц.Элбэгдоржийн Засгийн газрыг унагаж М.Энхсайхан Ерөнхий сайд болж төгссөн түүхтэй юм. Нөгөө талаар Монгол банкны удирдлагыг солих асуудал дээр Н.Энхбаяр бид хоёрын санал тас зөрсөн. Тэгэхээр чинь Монгол банкны удирдлагыг би солихоос аргагүй болдог юм байгаа биз дээ.
Ерөнхийлөгч О.Чулуунбатыг нь өөрчлөх асуудал яригдсан байх нээ?
-Тийм. Би зүтгүүлсээр байгаад Батсүхийг Монгол Банкны Ерөнхийлөгчөөр томилуулсан. Яг энэ өдөр Харвардын сургууль төгссөн гэх хуурамч дипломтой, Малайзад түрээсийн байранд амьдардаг хэрмэл бадарчин шиг америк этгээдтэй манай Монгол банк нууц гэрээ хийж 600 сая долларын өрийн бичиг гаргаад өгчихсөн байсан нь ил болсон. Тэр үед “Гандирас” гэх сайхан хороолол барина, иргэд цалингаараа орон сууцтай болох боломжтой болно гээд хэвлэл мэдээллээр шуугиулаад эхэлсэн. Залилангаа хийх гэж ард иргэдийн тархи угааж байсан нь тэр. Тийм юм хийж байсан Монгол банкны удирдлагыг чинь би солихоос аргагүй болдог юм байгаа биз дээ. Тэгээд л намайг УИХ-ын даргаас авч хаях гэсэн байхгүй юу. Эхлээд намайг намын дүрэм зөрчсөн гэж үзсэн юм. Дараа нь банкны хууль зөрчсөн гэж үзэцгээсэн. Тэгээд болохгүй болохоор нь хууль зассан гээд л “Үндсэн Хуулийн Цэц”-д захиалга өгөөд шийдвэрээ гаргацгаасан юм. Материалыг нь АН-ыхан гаргаж өгсөн. Өргөдлийг нь манай намынхан гаргаж дараа нь тэр нөхөд албан тушаалаар шагнуулсан.
Таныг тэгээд аваад хаячихаж. Ерөнхийлөгч Н.Энхбаяр тийм их эрх мэдэлтэй байсан хэрэг үү?
-Намайг авч хаях асуудал яригдаж байхад би Энхбаяртай уулзсан юм. Тэгэхдээ би хэлсэн юм, “Монгол банкны ерөнхийлөгчийг солино оо, тэгж байж миний санаа амарна. Тэрний дараа та нар миний талаар дуртай болгоноо хий, тэрэнд чинь би гомдохгүй ээ...” гэж хэлээд хаалгыг нь саваад гарсан юм. Би чинь 600 сая долларын үнэтэй эд биш шүү дээ. Тийм л юм болж байж намайг өөрчилсөн нь тэр.
Энхбаярын МАХН цаашдаа яах бол?
-Нэг хэсэгтээ явна аа явна, будлиан хутгаж л чадна даа. Элбэгдорж Ерөнхийлөгчөөс буучихлаа. Элбэгдорж, Энхбаяр хоёр гаднаас нь, Баттулга дотроос нь самраад, бас М.Энхболд сонгуульд ялагдсан хариуцлагаас бултаад дотроосоо дайсан, урвагч хайгаад байвал энэ төр тэсэхэд хэцүүднэ.
Монголын хуулийн системийн ялзралын “Ноён оргил” нь Зоригийн аминд халдсан хэргийн энэ хаалттай хурал болчихоод байгаа юм
Монголын ардчиллын гол лидер гэгддэг С.Зоригийн амийг хөнөөсөн хэргийн шүүх, ял зэм оноосон өнөөгийн байдал, энэ талаар нийгэмд үүсээд байгаа тайлагдашгүй “оньсого”-ын тухай Танаас асуухгүй өнгөрч чадахгүй нээ...Шинэ Ерөнхийлөгчийн засаглалын үед “оньсого”-ыг тайлах үр дүнтэй оролдлого хийгдэх болов уу? Хуульчийн хувьд Та үүнийг хэрхэн харж байна вэ?
-Нэгдүгээрт, одоо хуулийн байгууллага удирдаж байгаа гол хүмүүс энэ хэргийг яг энэ чигээр нь дуусгахыг үхэн үхтлээ хүснэ, оролдох болно, энэ бол илт харагдаж л байгаа. Хоёрдугаарт, эд нар хэрэг илрүүлчихсэн, нотолчихсон юм бол шүүх хурлаа нээлттэй л хийх хэрэгтэй шүү дээ. Гуравдугаарт, наад хэрэгт чинь шийтгүүлсэн хүмүүс энэ хэргийг үйлдсэн гэхэд би огт итгэхгүй. Алтаар миний хөшөөг босгоно гэсэн ч би итгэхгүй. Улс төрийн их том зүтгэлтэн, эсвэл баян хүн 16-хан настай хүүхэд, Улаанбаатар хотын гудамжаар огт явж үзээгүй хөхүүл хүүхэдтэй эмэгтэйгээр хүн алуулах гээд захиалах юм уу. Яахаараа нийслэлээс Эрдэнэт рүү хүн явуулж Содномдаржаа гэдэг хүнийг олж түүнтэй зориуд зодоон үүсгэж, эрүү үүсгүүлж энэ хэрэгт хамаатуулдаг билээ. Яахаараа тэр Чимгээ гэх эмэгтэйгийнх нь хашаан дотор зориудаар хүний хүүр аваачиж хаядаг билээ. Ийм зохион байгуулалттай юм хийгдсэн шүү дээ. Би энэ тухай эдэнд нээлттэй захидал бичсэн дээ. “Таны бичсэн юм худлаа байна” гэдэг хариу надад ирээгүй. Сонин хэвлэлд хоёр ч удаа ярилцлага өгсөн. Захиалагчыг илрүүлэх ажлын хэсэг байгуулж байна гээд хагас жил боллоо, хаана байна тэр захиалагч нь. Хүн алсан хүмүүсийг нь илрүүлсэн мөртлөө захиалагчийг нь илрүүлдэггүй, юундаа тэр захиалагчийг хайрлаж, нуугаад байгаа юм. Бүтэн жил хоригдсон цорын ганц гэрч Булганыг яагаад тэр шүүх хуралд нь оруулдаггүй юм. Хүн амины хэргийг ингэж нотолдог юм уу? Намайг энэ хэргийн тухай асуудлыг ярьж эхэлсэнээс хойш над дээр ч гүйцэтгэх ажиллагаа явагдаж байна. Манай гэрт нэг таньдаг залуу таван литр сүү зуслан дээр авчирж өгөхөд тусгай албаныхан түүнийг олж мэдчихсэн яриад л сууж байгаа юм. Миний хүүхдийн хөрөнгө оруулгын мэдүүлгийг хүртэл асуусан байдаг юм. Нямдоржийг мөрдөн байцаах ажиллагаанд хөндлөнгөөс оролцож байгаа тухай өргөдөл бичиж өг гэж хүмүүст захиалга хүртэл өгч үзсэн байна билээ. Надад тэр нь мэдрэгдэж байгаа. “Танай засаг чинь намайг тагнаж байгаа шүү” гэж би Ерөнхий сайдад хэлсэн. Уг нь хуулиар тас хориотой зүйл шүү дээ. Би чинь болсон болоогүй УИХ-ын Дэд дарга санаатай юм. Ер нь Их Хурлын гишүүн ч ялгаагүй, жирийн иргэн ч ялгаагүй, тэдэнд чинь гүйцэтгэх ажиллагааг ингэж хамаа намаагүй хэрэглэж болдоггүй юм. Би хэлмэгдүүлэлтийг үзэн яддаг хүн. Гэм хийгээгүй бол нэг ч хүн хэлмэгдэх ёсгүй гэсэн хатуу үзэл бодолтой явдаг. Надад тэр зовж байгаа хэдэн хүний амьдрал тун хэцүү харагдаж байна. Тэр Чимгээгийн ээж 75 настай унтаж чаддаггүй болчихсон эмгэн Дорноговийн төв дээр амьдарч байна. Тэр Содномдаржаагийн ээж нь гээд бас нэг 75 тай хөгшин хэргийн араас яаж ч чадахгүй яваад л байгаа, насанд хүрээгүй дөрвөн хүүхэд нь байна. Хоёрдугаар ангийн бага хүүхэд нь орондоо шээдэг болсон, сургуульдаа очихоор нь алуурчины хүүхэд гээд адладаг гэсэн. Эрдэнэтэд хэдэн жилийн өмнө гэртээ шатаад үхчихсэн хүнийг Зоригийн алуурчин гэж хуулийн эд нөхөд зарлалаа шүү дээ. Тэрнийг нь та нар яаж нотолж байгаа юм бэ гэхлээр Амгаланбаатар хэлсэн гэдэг. Амгаланбаатар гэх тэр хоригдол нь “Зоригийн хэрэг”-ийг оролцуулах юм бол хүн амины 10 хэргийг хуурамчаар хүлээж байгаа этгээд. Нэг хүнийг жинхэнээсээ алсан, бусдыг нь хуурамчаар хүлээсэн хүн. Тэр этгээд Зориг амь нас алдахад 16 настай байсан гэдэг. Ийм л хүний үгээр хүмүүсийг яллаад байгааг би гайхаад л байна. Энэ хэргийг шийдэж байгааг харахад “Үндсэн хууль”-ийн суурь зарчим алдагдаж байгаа юм. Яг нарийндаа авч үзэх юм бол энэ хэрэгт өмгөөлөгч байхгүй, шүүгч байхгүй, прокурор байхгүй, мөрдөгч байхгүй болсон. Бүгдийг нь нэг хүн шийддэг. Хэрэг таслах шүүгчээ урьдчилж товлож авдаг. Тэр хүн нь хэрэг шийдсэний дараа албан тушаал ахидаг. Хуулийн байгууллагын албан тушаал энэ мэтээр зараалын хэрэгсэл болчихсон. Ийм л дүр зураг надад харагдаад байгаа юм.
Шинэ Ерөнхийлөгч энэ хэрэг дээр яаж хандах бол?
-Яг энэ талаар би Баттулгатай уулзсан. Монголын ард түмэн энэ хэргийн шийдэлд огт итгэхгүй л байгаа шүү дээ. Ерөнхийлөгч ч тэдэнтэй ижил байр суурьтай байна лээ. Гэтэл Дээд Шүүх хурлаа нээлттэй хийнэ гэж зарлачихаад Шүүх хурал эхлэнгүүт хаачихсан.
Их л ээдрээтэй хэрэг юм аа даа?
-Ямар ч ээдрээ байхгүй. Цэвэр захиалгатайгаар хүмүүсийг хилсээр шийтгэж энэ хэргийг хаах гэж байгаа юм.Сая тэр маш нууцын зэрэгт оруулж хэрэг тасалж байгаа чинь бол 25 жилийн хугацаанд гаднаас юу ч оруулахгүй хуяг бамбай бэлдэж байна гэсэн үг. Энэ хугацаанд тэр шийтгүүлсэн хүмүүс чинь аягүй бол шоронд үхнэ, шийтгэсэн хүмүүс нь бас үхнэ. Ингээд энэ хэрэг жинхэнэ захиалагч нь мөнхөд илрэхгүй байх ийм л юм хийлээ гэж би харж байна. Гэхдээ эд нар чадахгүй, өнөөдөр биш юмаа гэхэд маргааш энэ бүх юм хилс байсан нь нотлогдоно доо.
Тэр шийтгэгдсэн хүмүүс нь хилс хэрэг хүлээлгэлээ гэдгийг ар гэрийнхнээрээ дамжуулаад захидал энэ тэрээр мэдээлдэггүй юм байх даа?
-Яриад л байгаа шүү дээ тэд нар нь. Би наад хэргийн чинь анхан шатны шүүх хурал болохоос өмнө Намын бүлгийнхээ хурал дээр ярьсан. Энэ хэргийг хүчээр таслах гэж байгааг, бүх бэлтгэлээ яаж хангаж буйг нь, яаж таслаад дуусгахыг нь ярьж хэлсэн. Анхан шатны шүүх ингэж таслана, давж заалдах шатны шүүх энийг нь батлана аа, харж л байгаарай та нар гэсэн яг тэрнийгээр л болсон. Хуулийнхан булхайгаа нуух гэж их ч ядар ч байна. Сая Дээд Шүүхийн хурал болохын өмнө “Нямдорж эртний нууц амраг Уранцэцэгтэйгээ нийлж энэ хэргийн шүүх хурлыг хойшлууллаа” гэж нэг сайт дээр мэдээлэл тавьж байгаа юм. Тэр нууц амраг гэдэг нь Дээд Шүүхийн эрүүгийн танхимын дарга хүн л дээ. Надтай, миний эхнэртэй Эрхүүгийн Их сургуулийн хэлний бэлтгэлийн нэг ангид хамт сурч байсан эмэгтэй юм. Тэгж нэг худлаа юм тавиад тэрний хойноос дахиад бас нэг цуу гаргасан. Би зургаадугаар сарын 26-нд хоёр хоног Солонгост хуралд суусан юм. Тэрний дараахан нь ”Чимгээгийн өмгөөлөгчтэй Нямдорж Солонгост нууцаар уулзлаа” гээд худлаа мэдээлэл тараасан нь тэр. Үүнийг хэн хийж байна гээч, “Нууц алба, тусгай баг”-ийнхан хийж байгаа юм. Ингэж л энэ хэргийг хааж, будлиантуулах юм хийж байна. “Та нарын энэ юм чинь , энэ хэрэг чинь хэзээ нэгэн цагт илчлэгдэнэ ээ, та нар яаж амьдарна даа?...” гэж би тэр хуулийнханд шууд хэлээд байгаа юм. Хамгийн эмгэнэлтэй нь манай энэ УИХ-д бас асуудал байна аа. Манай Их Хурлын Тусгай хяналтын дэд хороо гэж нэг амьгүй юм байгаа. Эд нар айж зугатаад амиа л хоохойлж байна шүү дээ, би тэдний аймхай гэдгийг нь чуулган дээр хүртэл хэлсэн. Бараг “амьсгаа” гэж хэлсэн юм шүү дээ. Жирийн ядарсан хүний хэлмэгдэл зовлон эд нарт хамаагүй юм байна. Өөрийнх нь авгайг бариад хорьчихсон бол эд яах байсан бол.
Та өөрөө ер нь айж болгоомжлохгүй байна уу? Гэр орныхон тань хүртэл сэтгэл зовиурладаг байх даа?
-За яаж л тэд тайван байв гэж...Миний хувьд гэмгүй хүмүүс хэлмэгдэж байгааг мэдсээр харсаар байгаад надад хамаагүй гээд алгаа хавсарч маань мэгзэм уншаад сууж байж чадахгүй. Тийм байдалд хүрсэн бол би аль хэдийнээ УИХ-ын гишүүн биш, эндээс явах ёстой, миний оронд энэ юмыг сөрж тэмцэж чаддаг тийм хүн нь ирж энд суух ёстой. Өнөөдөр дийлэхгүй ч маргааш дийлнэ шүү дээ. Улсын Их Хурлын даргын албыг өгөхдөө би “Үнэнээр явбал үхэр тэргээр туулайг гүйцнэ” гэж хэлээд буусан хүн шүү дээ...
Долоодугаар сарын 1 гэж айхтар юм бий. Түүний ял зэмийг цагдаагийн хэдэн хурандаа л үүрээд гарлаа гэж Та хэвлэл мэдээллээр шүүмжилж байсан санагдах юм... Хууль эрх зүйн судлаачид, мөрдөгчид энэ хар өдрийн үнэн түүхийг нийгэмд гаргаж тавих тийм цаг үе ирэх болов уу?
-Цагдаагийн дарга нарыг цэргийн зүйл ангиар хилсээр шийтгээд, уг хэргийг дараад л өнгөрсөн шүү дээ. Би тэр үед нь Элбэгдорж дээр орсон юм. “Цэргийн зүйл ангиар эд нарт ял оногдуулаад энэ хэлмэгдүүлэлтийг чи албан ёсоор эхлүүллээ шүү чи” гэж би түүнд хэлсэн юм. Цагдаагийн албан тушаалтныг 2008 он хүртэл цэргийн зүйл ангиар шийтгэдэг байсан юм. Эрүүгийн хуулинд 2008 онд өөрчлөлт оруулаад цагдаагийнхныг энгийн албан тушаалтны тоонд оруулчихсан. Тэр долоон сарын 1-ий хэрэг чинь тэрнээс хойш гарсан. Тэгээд 2009 онд Элбэгдорж Ерөнхийлөгч болчихоод “Өршөөлийн хууль” гаргаад энгийн албан тушаалын таван жил хүртэлх ялтай бүх гэмт хэргийг 100 хувь өршөөсөн. Цагдаагийн дарга Амарболдыг энгийн зүйл ангиар шийтгэж болохгүй болохоор нь цэргийн зүйл ангийг түүнд хүчээр зүүж байгаад шийтгэж нүгэл үйлдсэн байхгүй юу. Одоо энд надад нэг их хэлээд байх юм алга. Харин шоронгоос гарч ирчихээд хэлмэгдсэнээ ярихгүй байгаа цагдаагийн дарга нарыг би гайхаж байгаа юм. Би тэднийг гарч ирчихээд дуугарах болов уу гэж горьдож байлаа. Одоо болохоор алба тушаал хайгаад гүйж байгаа болохоос биш хэлмэгдсэнийхээ үнэн мөнийг олуулах талаар юу ч хэлэхгүй л байна. Тэгээд ч наадах чинь ганцхан Амарболд нарын ч асуудал биш л дээ. Хууль ялзарч байгаагийн л сонгодог жишээ. Элбэгдоржийн бүрэн эрхийн хугацаа долоон сарын 1-ий “хэрэг”-ээр Амарболд нарыг хүчээр шийтгэж эхлээд “Эрдэнэтийн хулгай”, Зоригийн “хэрэг”-ийн хаалттай хурлаар дууслаа. Харамсалтай нь Элбэгдорж явсан боловч түүний энэ бусармаг бүхнийг хамгаалж хаацайлдаг хүмүүс нь эрх мэдэл, албан тушаал, бас мөнгөтэйгээ үлдлээ. Одоо Баттулга яахыг нь харах л үлдэж байх шиг байна. Монголын хуулийн системийн ялзралын “Ноён оргил” нь энэ хаалттай хурал болчихоод байгаа юм. Би социализмын үед арван жил хэрэг уншсан прокурор хүн шүү дээ. Хэзээ ч хүн амины хэргийг хаалттай хурлаар шийдэж байгаагүй. Гэрт нь хүн алчихсан энэ юманд улсын нууц гэж юу байдаг юм. Тун удахгүй хуулийнхан энэ хэргийн захиалагчаар үхсэн хүнийг зарлах болно. Ингээд бурханы оронд одсон хоёр хүн энэ хэргийн захиалагч, гүйцэтгэгчээр тодорч ард үлдэгсэд нь алуурчны удам судар гэсэн пайзтай хэдэн үеэрээ амьдрах болно.
Ө.Энхтүвшингээс М.Энхболдын хүлээх хариуцлага хоёр дахин их байж таарна аа даа
Та одоо амарч байна уу? Төрийн ордноор орж гарч байна уу?
-Би чинь улсын амралтад бараг амарч үзээгүй хүн. Тэнд очоод унтах гэхээр нойр муутай, идэх гэхээр ходоод багатай, тэгээд тэнд хийх ажил олдохгүй. Сүүлийн хориод жил зуслан дээрээ хавар, зун, намрыг өнгөрөөж байгаа хүн. Амьд байгаа дээрээ хэдэн ач нартаа нэг гайгүй зуслан үлдээчих санаатай үзээд байна. Миний тэр ажил өглөө зургаад эхлээд орой 22 цагт дуусдаг. Мод сөөг, жаахан хүнсний ногоо тарьж зугаагаа гаргаж амьдардаг гэх үү дээ.
Таныг шатарт бас муугүй гэдэг, тоглож байна уу? Гишүүдээс хэнтэй тоглох нь сонирхолтой байдаг вэ? Ордныхны тэмцээнд Та хаагуурхан ордог вэ?
-Энд нэг шатрын албан бус клуб байна аа. Лүндээ, Энхтүвшин, Бат-Эрдэнэ аварга гэсэн үндсэн тоглогчидтой. Дээрээс нь Занданшатар, “Үнэн” сонины Ганболд, Цэцийн Жанцан гэх мэт нөхдүүд бүл нэмнэ. Тархи амрааж хорвоог мартах дасгал юм уу даа. Их ч марзаганана.
Марзганана гэснээс Ө.Энхтүвшин гишүүн та хоёрын наадмын өмнөх өдөр ордонд тоглосон шатар олон хүний сонирхол татсан гэдэг. Хэн хожсоных нь нутгийн бөх наадмаар түрүүлнэ гэж бооцоотой тоглоод Та хожигдчихсон юм билээ. Үнэхээр л Увс, Хөвсгөлийн бөхчүүд үзүүр түрүүнд үлдэж Таны нутгийн бөх БатОрших унаж Энхтүвшингийн нутгийн Содномдорж түрүүлсэн. Тэгэхэд Ө.Энхтүвшин Тан руу утасдаж “За ямар байна даа, би бооцоогоо авчихлаа...” гэж хэлсэн гэдэг. Үүгээрээ тэр Таны амыг асуух гэсэн юм байх. Тэгтэл Та “Би таачихсан байгаа биз дээ, би харин бооцоогоо авч байгаа юм биш үү?” хэмээн золигтсон гэнэлээ гээд олон нийтийн сүлжээний нэг сайтад бичсэн байна лээ. Та нутгийн бөхөө унахыг нь эртнээс таагаад Энхтүвшинд хожигдчихсон хэрэг болж байна уу?
-Тиймэрхүү юм болсон. Долоон сарын 10 нд хөшөөнд цэцэг өргөчихөөд миний өрөөнд шатар тоглосон юм. Би марзаганаад “Би бод хасч тоглоод чамайг хожвол манай нутгийн бөх түрүүлнэ” гээд Энхтүвшинтэй үзчихсэн. Яалт ч үгүй хожиж яваад хожигдчихсон. Гайхаад л “ За даа манай бөх түрүүлэхгүй юм байна даа” гээд л боссон. Тэгээд л Содномдорж түрүүлсэн. Ноднин жил наадам эхлэж бөхчүүд туг тойрч байхад Санжаадамба их л өнгөтэй харагдсан. Хажууд суусан Ж.Мөнхбатад (сайд)”Энэ жил танай нутгийн Санжаадамбын наадам болно оо” гэж би хэлсэн, тэр ёсоороо л болсон. Наадамчдын олон жилийн мөрөөдөл биелж энэ хоёр сайхан залуу сүүлийн хоёр жилийн наадамд түрүүлсэнд би баяртай байгаа шүү. Содномдоржийг аймгийн цолтой байхад нь би “Энэ гайгүй бөх болно” гэхэд Мөөеө аварга төдий л итгэхгүй байсан юм шүү.
Тэгэхээр Та бөх сайн мэддэг, бөхийн сайн шинжээч, ер нь тааж тааварлах увидастай хүн болж таарах нээ дээ?
-Олон жил сонирхож байгаа болохоор жаахан гадарлана аа. Монгол хүн бүр л бөхөө сонирхдог шүү дээ, би ч ялгаагүй. Би Хууль зүйн яаманд байхдаа гурван клубээ ил далдуур мөн ч их дэмжсэн дээ. Ардын хувьсгалын 90 жилийн ойгоор 23 бөх цол нэмсэний 16 нь манай системийнх байсан гээд бод доо. Олимп, дэлхийн аварга болж надаас байрны түлхүүр авсан хүмүүс олон шүү. Энэ хэдэн тамирчин л Монголынхоо нэр нүүрийг тахалж байна.
Ач нар олон болж байна уу? Тэднийг эрхлүүлэх цаг Танд гарч байна уу?
-Таван сайхан ачтай хүн дээ би. Эднийгээ ухаангүй эрхлүүлнэ. Хүмүүс диваажин, аз жаргалын тухай их ярьдаг. Миний диваажин, аз жаргал хоёр чинь энэ хэдэн ач нар л юм шүү дээ. Энэ хэд маань зуслан дээр шуугиж бужигнаад, би тэр дуу шуугианыг нь сонссон шигээ газар шорооныхоо ажилтай зууралдаад шавар шохойтой тэрэг түрээд явж байх нь хичнээн сайхан гэж санана. Гадагшаа явах бол онгоцонд оронгуут л тэднийгээ санаж эхэлдэг юм.
Уучлаарай эрхэм гишүүн ээ, сонин хэвлэл, телевизийн сурвалжлагчид Танаас “Танайх нөгөө түрээсийн байрандаа амьдарч байгаа юу, үгүй юу” гэж ер нь асуухгүй юм аа? Эсвэл би асууж мэдээлж байсныг нь анзаарахгүй өнгөрөөчихсөн юм болов уу?...Ер нь Та тийм байранд амьдарч байсан юм уу?
-Одоо ч тэндээ хуучин нөхцөлөөрөө л амьдарч байгаа. Би чинь зусландаа бол байртай хүн шүү дээ. Тэтгэвэрт гараад тэндээ амьдарна. Хаяг ч Чингэлтэй дүүргээр байдаг, би тэнд л сонгуульд саналаа өгдөг. 2016 оны сонгуулиар би өөрөө Хан-Уулд нэр дэвшсэн боловч Чингэлтэйд очиж өөр нэр дэвшигчийн төлөө саналаа өгсөн. Өөрөөр хэлбэл “царцаа” болоогүй гэсэн үг. Наад “Түрээсийн байр, Хятадын тагнуул” гэдэг хоёр яриа чинь намайг харлуулах гэсэн явуургүй сэдэв. Ард түмэн аль хэдийнээ учрыг нь ухаад ойлгочихсон зүйл шүү дээ.
Ардын Намын Их, бага хурлууд удахгүй болох сурагтай. Намын даргадаа хариуцлага тооцвол нам, төрийн хоёр ч том албан тушаал сулрах нь... Энд танай намынхан өрсөлдөөд эхлэв бололтой. Та энэ өрсөлдөөнөөс хол байна уу? Эсвэл одоогоор сонирхоогүй байна уу?
-Намайг “Ардын намын улаан хамгаалагч” гэдэг биз дээ. Тэр нь ч үнэн. Энэ л намын хүчээр шинэ цагийн Монгол улс боссон, би ч ялгаагүй. Энэ намын буянд өдий дайтай явна. Тийм болохоор энэ намд би хайртай байдаг юм. “Ардын нам бол Чингисийн дараах монгол хүний зохион байгуулалтын дээд хэлбэр” гээд хэлчихсэн миний үг байдаг л юм. Гэхдээ Ардын намд хайртай байна гэдэг чинь энэ намын даргад “нугасгүй хайртай байна” гэсэн үг биш шүү. Эргээд бодож байхад би чинь Цэдэнбал даргыг оролцуулж тооцвол энэ намын есөн даргын үед монголын төрд зүтгэсэн байх юм. Сая намын дарга Ерөнхийлөгчийн сонгуульд нэр дэвшээд ялагдсан учраас хариуцлагын асуудал гарцаагүй яригдана. Б.Бат-Эрдэнэ 2013 онд ялагдсаны дараа Ө.Энхтүвшин хариуцлага хүлээсэн биз дээ. Ялгаатай нь намын дарга Энхтүвшин өөрөө дэвшээгүй, Энхболд харин өөрөө дэвшээд ялагдсан. Энэ удаад төр засаг бүхэлдээ хөдлөөд барсангүй. Ингээд бодохоор Ө.Энхтүвшингээс М.Энхболдын хүлээх хариуцлага хоёр дахин их байж таарна аа даа. Одоохондоо ийм л зүйл хэлье.
Эргээд бодож байхад 1993 оноос хойш долоон удаа Ерөнхийлөгчийн сонгууль явагдаж таван хүн Ерөнхийлөгч болж, манай нам 1993, 2009, 2013, 2017 онд дөрвөн удаа ялагдсан түүх байна. Л.Түдэв гуай ялагдчихаад юу ч ярилгүй яваад өгсөн, Н.Багабандийн хугацаа нь дуусаад явсан, 2009 онд Н.Энхбаяр ялагдчихаад “Би ялагдаагүй, Баяр хуйвалдаж унагасан” гэж жилийн дараа бухаад намаа хагалаад явсан. Энэ удаа М.Энхболд ялагдсаны дараа “49 хоног” нь болоогүй байхад буруутан, урвагч хоёрыг нам дотроосоо хайгаад эхэллээ. Энэ чинь л миний аазгайг хөдөлгөж дургүй хүргээд байгаа юм. Ялагдлын бурууг өөрөөсөө хайх байтал өдөр шөнөгүй өөрийнх нь төлөө зүтгэсэн нөхдөө урвагч шарваачаар нь цоллож байдаг чинь хаанахын ёс вэ? Би М.Энхболдыг нөгөө миний магтаад байдаг “Ноён нуруу”-гаа харуулах болов уу гэж горьдож байсан чинь тэгсэнгүй. Энэ чинь л өнөөгийн ээдрээт байдлыг үүсгэсэн. “Ерөнхийлөгчийн сонгууль Засгийн газарт падгүй, Засгийн газар хариуцлага хүлээхгүй ээ” гэх юм. Засгийн газар сонгуулийн үр дүнгээр байгуулагддаг улс төрийн байгууллага гэдгийг ойлгодоггүй хүмүүс Ерөнхий сайд, сайд болсон болж байна уу? Ганц сонгууль даагаад гарах нүүргүй, тэнхээгүй юм бол эд нарыг цаашид суудалд нь хадгалахын учир юунд байна. Ганц намынхаа даргын сонгууль “даагаагүй” Ж.Эрдэнэбат 2020 онд 76 хүний сонгууль даагаад гарна гэсэн ямар ч итгэл найдлага надад алга. Эрх баригч нам хариуцлагаа үүрүүлэх гэж л Засгийн газраа байгуулдаг. Үүнийг ухаарахгүй байгаа бол тэдэнтэй юу ярьдаг юм. “Газрын ойр нь гарзын бага нь” гэсэн үг байдаг даа. Би өөрийнхөө Ерөнхий сайдыг огцруулах бичигт гарын үсэг зурах адгийн ажлыг анх удаа хийж байна. Уг нь энэ бүхнийг ойлгоод Ж.Эрдэнэбат өөрөө л хийчих ажил байсан юм.
Танай намд сулрах энэ хоёр том суудлын өрсөлдөөнөөс Та хол байна уу? Эсвэл одоогоор сонирхоогүй байна уу? гэдэгтээ би хариулт авсангүй...
-Цагийн юм цагтаа гэдэг биздээ. Одоохондоо бодсон юм алга. Сонин хэвлэлээр олон нэр гарч л байна. Аль хэр ортой байдаг юм буй мэд. Нэр дурдагдаж буй хүн бүр л “Би энэ ачааг аль хэр дааж чадах вэ?” гэдгээ өөрөөсөө шудрагаар асуух хэрэгтэй байх. Жишээ нь улс төрч хүнд итгэх олон түмний итгэл гэж юм байдаг, тэр маань ямархуу явна гэдгийгээ бас бодох хэрэгтэй. Нөгөөх л “рейтинг” гэсэн үг шүү дээ. Энэ чинь албан тушаал дагаж ирдэг эд биш л дээ. Би чинь албан тушаалыг ажил хийх боломж гэж л ойлгодог хүн. Надад албан тушаалаас илүү энэ улсын хойч ирээдүй юу болох вэ гэдэг л санаа зовоосон асуудал болоод байна. Манжийн эрхшээл, Коминтерний нөлөөнд З00 жил багагүй зовлон эдэлсэн манай ард түмэн 1990 оноос хойш 27 жилийн түүхийг алдаа оноотой нь ардаа орхиод байгаа. Энэ 27 жилд урьд өмнө байгаагүй их олон өөрчлөлт манайд нэгэн зэрэг явагдсан. Ардчилал, олон намын тогтолцоо, чөлөөт сонгууль, өмч хувьчлал, хувийн өмч, чөлөөт хэвлэл, орчин үеийн мэдээллийн сүлжээ гээд л хөвөрнө. Дээрхээс гадна тэр бүрий бидний анзаарч ярихгүй байгаа хоёр том өөрчлөлт энэ улс оронд явагдсан. Нэгдэх нь, Монгол газар шороон дээр анх удаа капиталист нийгэм байгуулагдаж байна.Хоёрдахь нь, Монголчууд бид энэ хугацаанд нүүдлийн соёл иргэншлээс суурин соёл иргэншил рүү эрчимтэй шилжиж байна. Энэ хугацаанд зөвхөн нийслэлийн хүн амын тоо бараг гурав дахин өслөө. Монгол хүний аж амьдралыг орвонгоор нь эргүүлж байгаа энэ хоёр том өөрчлөлтөөс хамгийн их аюул дагуулдаг нь хөрөнгөлөг нийгмийн үед бий болдог мафийн сүлжээ. 1930 аад оны их хямралын үед Америкт ийм үзэгдэл гарсан тухай өгүүлдэг америк иргэншилтэй Францис Кополла хэмээх итали кино найруулагчийн бүтээсэн “Загалмайлсан эцэг” гэдэг киног санаж байна уу. Энэ кино чинь бодит амьдралын түүх юм гэнэлээ. Хамгийн саяхны жишээ гэхэд 1990 ээд оны Орос орон байна. Цөөхөн хүн энэ их гүрний хамаг баялгийг цөлмөж, эрүүгийн ертөнцийнхэн бүх асуудлыг гудамжинд зэвсгийн хүчээр шийддэг болсон тийм зурвас үе байлаа. 2000 онд намайг Хууль зүйн сайд болох үед манайх яг ийм ирмэгт тулж ирсэн байсан даа, энэ тухай дээр өгүүлсэн. Одоо юу болж байна вэ гэхээр нам дамжсан, өндөр албан тушаалд дулдуйдсан цөөхөн хүн Монголын хамаг баялгийг цөлмөх ажлыг олны нүдэн дээр ил цагаанаар эрчимтэй хийж, энэ бусармаг үйлдэлдээ хууль хяналтынхныг татаад оруулчихсан байдалтай байна. Жинхэнэ утгаараа биежсэн мафи манайд бий боллоо гэсэн үг. Үүнийг л би таслан зогсоох гэж оролдоод байгаа ухаантай юм.
