Монголчууд бид орчин үеийн нийгэм байгуулах гэж дэгэн догон бүдчиж явна даа. Хөгжил гээч сураг нь тасарсан ч найдвар алдаагүй тэр зүйлийг хүрээд ирнэ гэж итгэж хүлээсээр. Гэтэл хөгжил гээч нь хүрээд ирдэггүй, бид бодож, бүтээдэг зүйл гэдгийг ойлгох цаг болжээ.
Хүн төрөлхтөний хөгжлийн жигүүр нь институцийн хөгжил байдаг. Тэгвэл аль институци орчин үеийн дэвшилтэт нийгэм байгуулагдахад хамгийн их хувь нэмэр оруулсан бэ, аль институци орчин үеийн нийгэмд хамгийн хүчирхэг вэ гэсэн асуултад философичид, агуу удирдагчид дараах хариултуудыг өгчээ. 18-р зуунд Хегел хариулахдаа “Төр нь орчин үеийн нийгэмд хамгийн хүчирхэг институци байна “гэжээ. Харин Марксын хувьд Коммун нийгмийн цөм, хамгийн нөлөө бүхий нэгж байна гэж үзсэн. Ленин, Хитлер, Муссолини нар улстөрийн нам хамгийн хүчирхэг гэж үзсэн учир намын байр суурийг чухалчилсан байдаг. Хегел, Маркс, Ленин, Хитлер нараас өмнөх оюуны хүмүүс хаант засаглал, шашны сүм, эсвэл феодалын хамжлагат систем зэрэг тус бүрийнхээ амьдарч байсан үеийн институцийг нэрлэсэн байдаг.
Харин Экономист сэтгүүлийн Жон Миклетвайт болон Адриан Вүүлбриж нар The Company: A Short History of Revolutionary Idea (Компани буюу Хүн Төрөлхтний Түүхийг Орвонгоор нь Эргүүлсэн Гайхалтай Идей) номондоо дээр дурдсан удирдагчид, философичдын аль аль нь буруу болохыг нотолсон байдаг.
Жон, Адриан нарын дэвшүүлсэн гол санаа бол “Компани” гэх институци нь дан ганц орчин үед ч биш хүн төрөлхтөний түүхийн явцад хамгийн хүчирхэг нь байсаар ирсэн. Компани нь соёл иргэншилт нийгэм, эдийн засагт өсөлт буюу прогрессийг бий болгодог тул сайн зүйл гэжээ. Учир нь Христийн сүм хүртэл байр сууриа хадгалж үлдэхийн тулд компанийн, ялангуяа банкны үйл ажиллагаа явуулж байсан нь нэгэнт тодорхой болсон.
Түүхийг сөхөн харахад эртний Шүмэр, Ассир, Грек, Ромд, Арабт хүртэл компани өрхийн аж ахуй эсвэл түншлэл хэлбэрээр оршиж байсан боловч 15, 16-р зуунд дэлхийн хамгийн хүчирхэг, том эдийн засаг, аж үйлдвэртэй гэгдэж байсан (цаасан мөнгөн тэмдэгт гүйлгээндээ хэрэглэж байсан) Мин гүрэн ч компанийг институцийн түвшинд хөгжүүлж чадаагүй. Харин 16-р зууны сүүл, 17-р зууны эхнээс Европын тэр дундаа Голланд, Их Британы компаний концепци болон модел дэлхийд бүх талаараа давамгайлж, цойлж эхэлсэн байдаг. Чухам энэ үеэс л орчин үеийн нийгэм үүсэх эхлэл тавигдсан. Европын клончлол ч мөн адил Голланд ба Их Британы East India Company-аас үүдэлтэй түүхэн үйл явц байсан.
Тэгэхээр Европын “Компани”-ий модел дэлхийд хүч түрэн гарч ирэх нууц юунд байв?
Ийм нөхцөлд улстөр болон том бизнесийн хооронд үндэстний эрх ашгийг нэгт тавьсан этикийн тогтолцоо бий болох ба аль аль тал нь энэхүү тогтолцоог жанжин шугамаа болгон чандлан мөрдөх үүрэг хүлээдэг.
Хүн төрөлхтөний түүхэнд “компани” улс байгуулсан түүх бий. Израэл улсыг байгуулахад “The Jewish Company” голлох үүрэгтэй оролцсон. Их гүрнүүдийн тохиролцоогоор улс байгуулах зөвшөөрөл авах бол асуудлын дөнгөж эхлэл. Газар худалдан авах, газар тариалангийн сууришлын бүс байгуулах, еврэйчүүдийг нүүлгэн шилжүүлэх, ажлын байраар хангах, наад захын дэд бүтэц барих гээд шаардлагатай асар их хөрөнгө босгох, менежментийг хариуцах ажлыг тус компани л гардан хийсэн байдаг.
Бидний амьдарч буй өнөөдөрийн дэлхий бол буу шийдэм барьж, сэлэм эргүүлж гүйх бус харин мэдлэгийн дайн өрнүүлж, оюунаараа өрсөлддөг дэлхий болж өөрчлөгдсөнийг Монголчууд ойлгох цаг болжээ. Монголын төр, бизнесийн институциуд өсч томрон ухаан суух шаардлагатай байна.
Орчин үеийн мэдлэгт суурилсан дэвшилтэт нийгмийг байгуулахад төр, шашины байгууллагуудын хийж чадах ажил хязгаарлагдмал, харин “Компаний” институцийг хөгжүүлсэнээр хүчирхэг улсыг байгуулж, хүн төрөлхтөний өмнө хариуцлагатай үндэстэн болж төлөвших боломжтойг түүх баталж байна.
Монголын Нууц Товчоонд ч гэсэн Чингис Хаан хөлөг, өрлөг, гишигтэн гэсэн институцийг байгуулан, үндэстний төлөө үнэлж баршгүй гавьяа байгуулсан хүмүүсийг 9 үеэр нь урамшуулж, гай тарисан балагтнуудыг 9 үеэр нь гэсгээсэн тухай тэмдэглэсэн байдаг.
Монгол улс 21-р зуунд орчин үеийн мэдлэгт суурилсан дэвшилтэт нийгмийг байгуулахад институциа хөгжүүлэх хэрэгтэй. Тэр дундаа “Компаний” институцийг үндэсний эрх ашгийг дээдэлсэн этикийн тогтолцоонд тулгуурлаж хөгжүүлэх үндэстний тогтвортой хөгжлийн стратегийг боловсруулах цаг нэгэнт болжээ. Эцсийн эцэст аливаа үндэстэн, улс орны чадавхийг компаниудын чадавхиар нь хэмждэг шүү дээ.
Монголын төр, компаниуд өсвөр насны дэггүй үеэсээ салж, насанд хүрэхийг цаг үе шаардаж байна.
Улстөр, том бизнес гэдэг цэцдийн л оролдох асуудал. Шалдар булдах халтуурддаг эд биш.
Хүний амьдрал хугацаатай бол агуу институци мөнх оршдог.
Жич: Өнөөдөр дэлхий нийтээр мөлжигч, амин хувиа хичээсэн капитализмаас татгалзаж, тэгш эрхийн капитализм рүү шилжих бэлтгэл хийгдэж байна. 2008 оны дэлхийн эдийн засаг,санхүүгийн хямралыг этикийн норматив өндөр компаниуд төвөггүйхэн даван гарч, бизнесийн ямар ч орчинд үйл ажиллагаа явуулах чадвартай байдаг тухай Блүүмбэргийн нийтлэл бий.
Энд компани гэх ойлголтоор нийтийн өмч, татварын мөнгийг хулгайлдаг, шалдар булдар хулхи импортын бараагаа төрд шахдаг, Монгол хүнээ мөлждөг, бэртэгчин шинжтэй, компаний сүг нарын талаар бичээгүй болохыг тодотгож байна. “Компани” гэдэг хүн төрөлхтөний бүтээсэн хөгжлийн агуу институцитай ялгаж, салгаж ойлгохыг дахин дахин анхааруулж байна.
“Моралтай Монгол” Сан