Юмжаагын Цэдэнбал нь 1916 оны 9 сарын 17 нд Увс аймгийн Давст суманд 11 хүүхэдтэй айлын 5 дахь хүү нь болон мэндэлжээ. 1925 онд Ховд аймгийн бага сургуульд элсэж 1929 онд төгссөн. 1933- 1938 онд ЗХУ ын Эрхүү хотын санхүү-эдийн засгийн дээд сургуулийг онц дүнтэй төгсөж Улаанбаатар хотод ирээд санхүүгийн техникумд хичээлийн эрхлэгчээр ажиллаж байгаад 1939 оны 3 дугаар сараас Сангийн яамны дэд сайд, 7 дугаар сараас 1940 оны 4 дүгээр сар хүртэл Сангийн яамны сайдаар ажиллаж, энэ хугацаандаа Монголын худалдаа аж үйлдвэрийн банкны ерөнхий хорооны даргын ажлыг хавсран гүйцэтгэжээ. 1940 оны МАХН-ын Х их хурлаар МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн дарга буюу намын даргаар сонгогдож 1984 оны 8 дугаар сар хүртэл 44 жил тасралтгүй ажиллажээ. Энэ 44 жилийн хугацаанд Улс төрийн товчооны гишүүн байв. 1945-1952 онд БНМАУ-ын Ерөнхий сайдын орлогч, Улсын төлөвлөгөөний хорооны дарга, 1952-1974 онд БНМАУ-ын Ерөнхий сайд, БНМАУ-ын сайд нарын зөвлөлийн дарга, 1974-1984 онд БНМАУ-ын Ардын Их Хурлын Тэргүүлэгчдийн дарга буюу БНМАУ-ын төрийн тэргүүнээр ажилласан юм. Тэрээр Монгол Улсын төрд 44 жил хүчин зүтгэхдээ одоогын хөгжил цэцэглэлтийн үндэс суурийг тавьсан түүхэн зүтгэлтэн билээ. Тэрээр “Улс орон өрнөөс хэрхэвч айж болохгүй, Өрх гэр л өрнөөс айх болохоос улс орон өрнөөс айх биш тэр өрөөр их бүтээн байгуулалт босгох хэрэгтэй.
Тэр бүтээн байгуулалт ашигтай бол өрөө дор нь эргүүлэн төлчихнө шүү дээ ” хэмээн өөрийн тэмдэглэлдээ бичин үлдээсэн нь одоогын төрийн түшээдэд захиж үлдээсэн үү гэлтэй. Ю.Цэдэнбал агсан 1932 онд Тувагын нутагт шилжүүлсэн Давст уулыг буцаан авахын тулд 1958 онд дахин судлуулсан ч , ЗХУ тай эвдрэлцэхийг хүсээгүй учраас Давст уулыг ЗХУ өмч хэмээн баталгаажуулсан. Гэсэн хэдий ч Ю.Цэдэнбал 1958 онд Давс уулыг эргүүлэн авах талаар хөөцөлдснөөр 85 мкв газрыг эргүүлэн авж чадсан. 1975 онд уг асуудал эргэн сөхөгдөж ЗХУ 702 мкв газрыг Монгол улсад эргүүлэн өгсөн. Ю.Цэдэнбал БНМАУ-ын тусгаар тогтнолыг баталгаажуулах, НҮБ-ын бүрэн эрхэт гишүүн болгоход чухал хувь нэмэр оруулсан. Түүнийг төрийн эрх барьж байх хугацаанд БНМАУ дэлхийн 130 гаруй улстай дипломат харилцаатай, 60 гаруй улстай соёлын харилцаатай болсон. Ю.Цэдэнбал ЗХУ болон бусад социалист лагерийн орнуудын дэмжлэгтэйгээр БНМАУ-ын нийгэм эдийн засаг, соёлыг 1960-1980 онуудад эрчимтэй урагшлуулан хөгжүүлсэн гавьяатай. Түүнийг 1961 онд Хөдөлмөрийн баатар одонгоор шагнах үед тэрээр Баатар хүн нэг л төрдөг хэмээжээ. 1970-аад оны сүүлч 80-аад оны эх гэхэд Ю.Цэдэнбэл насан огшсон, өвчний улмаас мартамхай болсон, гэргий Цэдэнбал Филатова ажил төрөлд хутгалдан орж үймүүлэх болсон байна.
1984 оны 8 дугаар сард хуралдсан Намын Төв Хорооны VIII бүгд хурал Ю.Цэдэнбалыг өвчний учир МАХН-ын Төв Хорооны Ерөнхий нарийн бичгийн даргын үүрэгт ажил, Улс төрийн Товчооны гишүүнээс, дараа нь АИХ-ын чуулганы БНМАУ-ын Ардын их Хурлын Тэргүүлэгчдийн даргын албанаас тус тус чөлөөлжээ. Энэ үеэр түүний бие эрчимтэй муудаж байлаа. Эх орныхоо төлөө хөлсөө урсган байж зүтгэсэн нэрт удирдагч Москвад нутгаа санагалзан нулимсандаа түлэгдсээр. “Миний сүүлчийн хүсэл бол зөвхөн нутаг буцах. Эх орондоо очоод санаа амар насан эцэслэмээр байна” хэмээн 1989 онд тэмдэглэлдээ бичин үлдээсэн байдаг. Түүнчлэн энэ онд өөрийн нөхөр комиссар Төмөрбаатар-т “Нөхөр минь чи намайг хэзээ эмнэлгээс гаргах гэж байна. Би маш их зовж байна. Намайг энэ сэтгэлийн тамаас ангижруулж эх нутагт минь аваачаач” хэмээн захидал илгээжээ. Гэхдээ эх орон нь хүүгээ орхисон. 1990 оны 4 дүгээр сарын 18 нд АИХ-ын Тэргүүлэгчдйин зарлиг гарч Ю.Цэдэнбалд олгосон БНМАУ-ын Хөдөлмөрийн болон Улсын баатар, БНМАУ-ын Маршал цол, А.Филатовад хүртээсэн БНМАУ-ын Соёлын гавъяат зүтгэлтэн, Сүхбаатарын одон зэрэг одон шагналыг хураасан байна. Ю.Цэдэнбал Монголдоо очих талаар ЗХУКН-ын Төв Хороо, Монголын Элчин сайдын яаманд удаа дараа хүсэлт гаргаж байсан боловч хэн ч түүний хүсэлтийг хүлээж аваагүй юм. Сэтгэлийн их шаналал төгсгөл боллоо. Төр нийгмийн нэрт зүтгэлтэн 1991 оны 3 сард Москвад таалал төгслөө. Энэ үед л шарилыг нь Монголд авчиран Алтан өлгийд оршуулсан. Ард түмэн насан өөд болсон хойно л түүний гавьяаг санагалзав. Ю.Цэдэнбал агсны эд хөрөнгийг нь тоолж үзэхэд хувьдаа ганц ч эдлэн газаргүй,олон саяар тоологддог данс дэвтэр ч үгүй байсан гэдэг.Сүүлд ард олны зүгээс удаа дараа хүсэлт тавьсны эцэст 1997 онд МАХН-ын 22-р хурлаар МУ-ын ерөнхийлөгч Н.Багабанди бүх цол хэргэмийг нь буцаан сэргээсэн байна.
Т.Хуншагай
