Монголын төрийн ариунаар мандан бадрахын билэгдэл болсон есөн хөлт цагаан тугаа ёс уламжлалаа умартсан үр хойч нь хазайлган төр уламжлалаа гудайлгаж орхиж. Монголыг зорьж ирсэн ёс мэдэхгүй жуулчин ингэжээ гэж хаацайлах нэгэн байх ч хажууд нь хэлмэрчлэж явсан Монгол хүн байж л таараа. Жуулчилж яваа хүн бол юу ч хийсэн харж зургийг нь дарж зогсох учиргүй шүү дээ. Болохгүй гээд хэлчих төрд ёс, түүхээ мэдэхгүй хэлмэрч байж гэж халаглаж сууна.
Чингис хаан 1206 онд Их Монголын тулгар төрийг байгуулж Хүннүгийн үеэс уламжлагдан ирсэн есөн хөлт, есөн хэлт, есөн манжлагат төрийн Их Цагаан тугийг босгон тахиснаас эхлэн манай өвөг дээдэс өнөөг хүртэл онголон шүтэн дээдэлж ирсэн.
.JPG)
Мянган цагаан азарганы сүүлээр хийсэн нь мянган азарганы хүчээр төрөө бат бэх барьж байхыг бэлгэдсэн гэдэг.
1992 онд баталсан шинэ үндсэн хуулиар, “Монголын нэгдсэн тулгар төрийн уламжлалт Их цагаан туг нь Монгол Улсын төрийн хүндэтгэлийн бэлгэдэл мөн” гэж тунхаглан зарласан бөгөөд Төрийн билэг, тэмдгийн тухай хуульд нарийвчлан заасны дагуу манай улсын бүх аймгийн адуун сүргээс шилж, сонгосон цагаан зүсмийн азарганы 80 см-ээс доошгүй урттай дэл сүүлээр үйлдсэн юм.
Түүнчлэн бүх аймгийн хөрсний дээжийг байрлуулан цутгасан хүрээ мандал хэлбэртэй суурь дээр залан Төрийн ордонд байрлуулсан бөгөөд газарт хүргэхийг цээрлэдэг цаазтай. Төрийн тэргүүнээсээ авахуулаад хүчит бөхчүүд нь хүртэл бөхийн ёслон мөргөдөг, төрийн бэлгэдлээ суурьнаас нь сугалж аваад хазгай барин инээж зогсоо хүний дотрыг яалтай.
Үндэсний их баяр наадмын өмнөх өдрүүдэд Ерөнхийлөгчийн зарлигаар Төрийн есөн хөлт Их цагаан тугийг цэнгүүлж, наадмын нээлтийн өдөр төв цэнгэлдэх хүрээлэнд хүндэтгэн залдаг уламжлалтай.
Сүүлийн жилүүдэд аймаг сумдын баяр наадамд хүртэл төрийн их сүлдээ дуурайлган хийсэн есөн хөлт цагаан тугийг наадмын асрынхаа төвд байршуулан наадах болсон нь төрт ёс уламжлалаа алдахад хүргэж байна. Жилдээ ганц гадаалуулж, цэнгүүлдэг Есөн хөлт цагаан тугандаа сүслэн мөргөх гэж зорьсон Монголчууд улсынхаа төв цэнгэлдэхийн наадмын нээлтийг л үздэг байх учиртай.
Тэрнээс биш аймаг сум бүр адууны дэл сүүл, бүр хялгас шидэмсээр дуурайлган хийж наадах учиргүй. Тэр бүү хэл сумын наадмын талбайдаа сүртэй залж байрлуулсан дуураймал есөн хөлт цагаан тугаа наадмын дараа машины ар далд ачаад складдаа бусад эд зүйлстэйгээ хамтад нь хураачихдаг тухайгаа ч ярьдаг. Энэ нь өнөөдөр хазайх учиргүй төрт ёсыг минь гудайлгаж байна. Төрд ёс хууль цаазаа мөрдөж зөвхөн Улсынхаа их баяр наадмын төв цэнгэлдэхэд залдаг бол хэн ч ингээд есөн хөлт цагаан тугийг хазайлгаж бариад зургаа даруулахгүй шүү дээ. Бид өв соёлоо үнэгүйдүүлж хэд хувьлаад, хаана ч гаргаад байрлуулчихдаг эд шиг болгочихоод байгаагаа ухаарах цаг ирж. Залуу хойч үедээ ч төрт ёс уламжиллаа түгээн таниулахгүй бол ёс уламжлалаа мэдэхгүй залуус, хүний нутгийн хэн ч ирээд Монголын төрийг бөхийлгөж байхад, болдоггүй юм шүү гэж хэлэх ухаан алга.
Л.ГАНТУЯА
